Işıl Kurnaz
“İnsan ne vakit evindedir?” Kadim, yüklü ve tekinsiz bir soru olarak soruyorum, yani mesken ile yersiz yurtsuzluk ortasındaki çizginin tam da kendisinden. Konutun ne kadar değişebilir, dönüşebilir, aşılabilir, çıkıp gidilebilir, geri dönülebilir, modüllere ayrılabilir ve hatta taşınabilir bir şey olduğunu bir bayan bilgisi olarak bildiğimden. Bu bayan bilgisinin, bir hudut bilgisi içerdiğini de dikkate alarak. Edward Said’in yersiz yurtsuzluğu, “ülkeden ülkeye, kentten kente, konuttan meskene, lisandan lisana, ortamdan ortama sürüklenişler”(1) idi elbette. Hıristiyan bir Amerikan vatandaşı olarak Filistin, Lübnan ve Mısır’da, sonra da bir Arap olarak Amerika’da yaşamayı anlatıyordu bununla. Yersiz yurtsuzluktan kastettiği bu iç içe geçmesi mümkün olmayan ancak birbirini bir ömürle kesmek zorunda kalmış hayat hikayesiydi. Pekala o vakit, insanın meskeni neresidir? Bu Barbara Cassin’in sorusu. Cassin, bunu bir tıp nostalji hissiyle yanıtlasa da konut, vatana ve yurda, yeniden bir ülkeden bağlanıyordu: “Vatana dönmenin en düzgün yolu, vatanın size ilişkin olmaması değil midir?”(2) Zira “vatan, lisan üzere sahip olunan bir şey değildir.”3
Vatanla kurulan mülki ilgi, bu çeşit bir türel sahiplenme yani mülkiyet hakkı, o kadar da direkt bir hak sahipliği değil öte yandan. Vatan sahip olunan bir şey değildir, inşa edilen bir şeydir daha çok. “Misafir ediliyoruz. […] Düpedüz konutumda, kendi ülkemdeyim. Bununla birlikte konuk edildiğim için burada kendimi konutumda hissediyorum aslında.” (4) Bunu meskenin ve vatanın, sahip olunan değil de daha çok kurulan bir şey olduğu anlatırken söylüyordu Cassin, örneğin Fransızca “hôte” sözünün, hem ağırlayan hem ağırlanan, hem konuk hem de mesken sahibi manasına geldiğinden bahsediyordu. Bu simbiyotik bir alakadır biraz da, konutunuzun hem sahibisiniz hem de konuğu. Sizi hem ağırlar hem de sizin tarafınızdan kurulur. Vatanın da emsal bir mayadan yapıldığını söyleyebilir miyiz?
“Bir filozof ve bir eleştirmen-yazar, otuz yıl kadar evvel, dünya-vatan kavramını ortaya atmışlardı.(5) 1960’lara kadar ‘hâlâ pahası tam olarak bilinmeyen bir Dünya’da… bir Dünya-nesne üzerinde’ yaşar iken, artık Dünya-Vatan’ı keşfetmiştik, onlara nazaran. Bu ‘küçük gezegenin’, bütün beşerler için ‘dünyevî mukadderat birliği’nin yeri olduğunu, insanlık için konut, yurt, vatan olduğunu keşfetmiştik. Keşfin temeli, dünyayı vatan bilmektir.”(6)
Türkiye, dünyayı vatan bilmenin hayli uzağında bir yer haline geldi. Tahminen biraz da sistematik ve direkt ayrımcılığın yurdu haline geldiği için. Kelam konusu türel ismi ve kavramsallaştırmasında bile mutabık kalınamayan, yani tanım edilemeyen, boş gösteren her türlü kavramın içine sığıştırılmaya çalışılan mülteciler, göçmenler, sığınmacılar, yersiz yurtsuzlar, süreksiz muhafaza altındakiler… üzere bir sürü kavram-insan olunca, hem sokulmak istedikleri kaba sığmıyorlar hem de ırkçılığın her an daha cüretkar uzunluk verdiği memleketin, insanı çarçabuk “insan-dışına” iten, dehümanize eden ırkçı milliyetçi refleksinden nasibini alıyorlar. Zira isimlerine ne dersek diyelim, çarçabuk insanlık kategorisinin dışına çıkarılanlar kelam konusu olduğunda, konutumuzda ve yurdumuzda hem ağırlayan hem de ağırlanan olmuyoruz. O mecrada hudutlar net, belli, keskin ve değiştirilemez. Orada konut sahibi ve konuğun kim olduğu çoktan belirlenmiş, kimin hudut dışına atılabileceği, itilebileceği, kimin dünya-vatan’a dahil olmadığı, kimin insan olarak değil lakin önüne hukuken aşikâr sıfatlar gelerek tanımlanan kavram-insan olduğu da muhakkak. Orada insan lakin hudutlara çarpıyor.
SINIR BİLGİSİ
‘Adalet Atlası’nda Murathan Mungan’ın bahsettiği bir şeydi hudut bilgisi. Mungan, hudut bilgisini, ötekini tanıma faaliyeti anlatıyordu: Yani kendi pozisyonunu, başkasına nazaran almak. Adalet hissinin yalnızca kişisel olarak başımıza gelenlerle değil, kolektif ve toplumsal hafızamızla da zedelendiğini bilmek üzere… Mungan buna, “dünyayı kendinin uzantısı sanmak” diyor, diğerlerini askıya alabilecek kadar güçlü formda dünyanın üzerinde tepinmek mümkün mü? Bunu mümkün kılan en büyük pratiklerden biri, ırkçılık değil mi? “Ben ülkemde mülteci istemiyorum”, “Ben ülkemde Suriyeli istemiyorum” diyen o vatanın asıl sahibi cümlelerin yerine, rastgele bir ırkı, rastgele bir toplumsal kümesi, bir etnik kimlik kategorisini yerleştirdiğimizde, vatansever olma ihtimali mi artar, yoksa ırkçı olma ihtimali mi?
‘YARIN HİÇ VATANI OLMAMIŞ ÜZERE KİMSESİZLER MEZARLIĞINA DEFNEDECEĞİZ’
Adalet duygusu, onunla dolayımlı ve çoğunlukla tansiyonlu bir bağlantısı olan hukuk duygusu, yurttaşlık hukuku, anayasal yurtseverlik bahsi, hudutları kendinden menkul ve çarçabuk insanı insanlığından soyutlayıp bir kategori haline getiren bir ülkede ne hale gelir? Halbuki şunu biliyoruz, dünyayla karşılaştığımızda, dünyayı onarmaya başlarız. Hudut bilgisi, her vakit ülkelerin coğrafik hudutlarıyla ilgili değil. Birden fazla vakit, diğerleriyle müsabaka noktası olarak kurulan bir hudut. Kesinlikle o sonda durmak, o hududu dışlayıcı bir pürüze çevirmek gerekmiyor. O müsabaka anının kendisinden, o hudut bilgisinden, yesyeni bir dünyaya ve ufka atlamanın, o hudut çizgisini geçebilmenin imkanını da sunuyor. Adaleti, benden evvel diğerlerine da ne olduğunu merak ederek, onu sorarak kurmamız tahminen de biraz bu müsabakanın cezbesinden geliyor.(7) “Adalet, bir hukuk tasavvuru değildir, hukukun sınavıdır”(8) derken, adaletin dışına ittiklerimiz için hukukun sınıfta kaldığını da söylemiyor muyuz?
Türkiye’de mülteciliğin, yersiz yurtsuz bir tarihi var elbette. Bunun Birinci ve İkinci Dünya Savaşı yıkımıyla, kitlesel göçlerle, ulusal coğrafya bilgisinin zayıflığıyla kesinlikle bir münasebeti var: “Türk milliyetçiliğinin coğrafyası zayıftır. Kuşkusuz, Osmanlı’nın çözülme sürecinde bakiye vatanın ‘nereler’ olacağının geç belirlenmesiyle ilgisi var bunun.”(9) Mülteciliği, işe fayda bir şey olma potansiyeli üzerinden kurgulayan bir devlet yapısından bahsediyorum. Örneğin, İkinci Dünya Savaşı’nda Almanya’dan gelen mülteci profesörlere mesken sahipliği yapan aziz gönüllü/ hoşgörülü bir devlet siyasetinin telaffuzundaki ayrımcılığa kulak vermemek mümkün mü? Birleşmiş Milletler Mültecilerin Türel Statüsüne Ait Cenevre Sözleşmesi’ni imzalayan Türkiye, 29 Ağustos 1961’da bu bahisteki deklarasyonunu açıklarken mukavelenin kapsamını coğrafya ile daraltmamış mıydı? Buna nazaran Türkiye fakat ‘Avrupa’da meydana gelen olaylar nedeniyle’ mültecilik statüsünü kabul ettiğini tabir etmişti. Yani bir coğrafya kaidesi ile… Buradaki “Avrupa” sözcüğünü de Avrupa Kurulu üye ülkeleri olarak tanımlamıştı. O halde şu açıktı, Türkiye, Suriye’den, Afganistan’dan, Somali’den yani Avrupa dışındaki rastgele bir bölgeden gelen birine mülteci statüsü vermeyecekti. Bu, mültecilik haklarının da inkârı manasına geliyordu. Suriyeliler için süreksiz müdafaa statüsü, öteki bölgelerden gelenler için ikincil muhafaza ismi altında konuk edilen kavram-insanlar vardı. Güya bir kıssaları yokmuş üzere. Tarlabaşı Dayanışma Kümesi, Sierra Leone’den gelen Foday Sesay’ın(10) vefat haberini paylaşmıştı: “Geri gönderme merkezine sağlam girip hasta çıkmıştı. Bugün vefat etti. Yarın hiç hayatı, ailesi, seveni, vatanı olmamış üzere kimsesizler mezarlığında defnedeceğiz.”
Bunun, bugün yalnızca bu ülkenin ötekilerine ait bir hikâyesizlik/ hikaye yoksunluğu olmadığını bilmiyor olamayız değil mi? Zira bugünün vatandaşının, yarının mültecisi olmayacağını bilmiyor olamayız. Bugün bu hukukun bu imtihanından yani göçmenler, lakin işe fayda olma potansiyelleri varsa makbul gören siyasetin imtihandan kalmanın, yalnızca tüzel değil, insani sonuçları da olabileceğini göremiyor olamayız. Siyasal iktidarın politik içerikten mahrum, yalnızca popülist mülahazalar ve siyasal kartlarla örülü göç siyasetinin muhatabı elbette göçmenler değil. Toplumdaki isimli suçluluk oranlarının, suçlularının etnik ya da ırksal geçmişleriyle bir alakası da yok. Irksal ceza hukukundan, kriminolojiyi ırkla açıklayan teorilerden çıkıp, kabahatin ve suçluluğun şahsî sorumluluk problemi olarak kurulduğu bir hukuk nizamı, insan hakları çabasının kazanımı değil miydi? Bundan bu kadar çabuk vazgeçebilir miyiz?
Siyasal iktidarın mülteci siyasetini eleştirmek, açık kapı uygulamasıyla huduttan kitleler halinde kimlerin geçtiğinin kaydını tutmadan siyasetsiz bir süreç yürütmek, münasebetiyle bir hata işlendiğinde cezasızlığın kapılarını en baştan açmak, istisnai vatandaşlık kazanmanın hangi göçmenler için kullanıldığını sorgulamak siyasal bir tenkittir. Lakin mülteci düşmanlığı, cürümle ırk ortasındaki datalı olduğu varsayılan bağlantı, siyasal bir tenkitten çok nefret telaffuzuna yakınlaşır. Bugün, bu tenkidin bayanların güvenliğiyle ilgisi olduğu söyleniyor, bu yüzden de “ülkemde … istemiyorum” cümlesindeki boşluk çarçabuk dolduruluyor. Pekala ırkçılığın handikaplarından biri burada bizi tekrar sınıyorsa: Ya şiddete uğrayan bayan, bir göçmense? Üstelik o şiddet şahsen meskenin sahibi tarafından gelmişse? Cenk Saraçoğlu’nun vurguladığı üzere bir siyasal iktidar siyasetini, mültecilere yönelik nefret söylemi haline dönüştürmek, toplumdaki iktidar alakalarından kaynaklı meselelerin, siyasetin dışına atılması manasında depolitizasyonun kendisi olur.(11) Milliyetçi ideolojinin, soru ve sıkıntıları politik alandan çıkarıp kimi vakit kültürel, kimi vakit sosyo-ekonomik, bazen medeniyetle ilgili, bazen etnik ve bölgesel problemler olarak takdim etmesi vatan lehine bir siyaset mıdır, yoksa bir nefret söylemi mi?
Türkiye’de tahkim edilen ırkçılık ve göçmen düşmanlığı, göçmenlerin yakılmasından Altındağ’da meskenlerinin yağmalanmasına kadar varan bir dizi toplumsal fay sınırının üzerinde fitili ateşlenen sistematik bir siyaset biçimi haline geldi. Ötekiyle bağını kuramayan, onu görmeyen, dünyayı kendisinin ve kendi yurt algısının uzantısından ibaret kılan bir yüksek-ben’in bunda kesinlikle hissesi var. Işın Eliçin ile yaptığı konuşmasında Dr. Sibel Karadağ, Türkiye’nin göç siyasetsizliğini olabildiğince sarih bir lisanla anlatırken, bunun devlet lehine iktisat politik sonuçlarını, diplomatik siyaset tarafındaki kozunu, Avrupa Birliği ve Avrupa Kurulu ile olan bağlardaki potansiyelini, bir servet transferi aracı olarak nasıl kurgulandığını da söylüyordu. Sonunda şu ihtarla: “Faili silikleştirmeyelim.”(12)
Bugün burada, toplumdaki krizlerin, buhranın, işlenen hataların bir faili var. Bu failin, dünya ile vatan ortasındaki en uzak uzaklığa yerleştirilmiş sığınmacılar olmadığını, bu alakayı bir ateş sınırı olarak tesis eden siyasal iktidarın kontrolsüz siyaseti olduğunu söylemezsek, faili örtbas etmiş olmaz mıyız?
Bir öbür yersiz yurtsuz sürgün-entelektüel Zygmunt Bauman, ırkçılıkla ötekilik ortasındaki handikabı ifşa ediyordu: “Ben asıl ötekiliğimi bir Yahudi olarak İsrail’de yaşadım. Çünkü ben, İsrail Musevileri için bir Polonya Yahudisi’ydim.”(13)
Sahiden, insan ne vakit vatanındadır? Bir göçmen olan Hannah Arendt söylemişti: “Çünkü toplum, ayrımcılığın insanları kan dökmeden öldürebilen toplumsal bir silah olduğunu keşfetti; zira pasaportlar yahut doğum dokümanları ve hatta bazen vergi beyannameleri bile artık resmî dokümanlar değil, toplumsal ayrımcılığın kıstaslarıdır.”
Yarın hiç vatanı olmamış üzere dağılmak ve gömülmek mümkün, tahminen yalnızca bu yüzden şimdi bugünden dünya-vatana hakikat yola çıkılamaz mı? Dar vakitleri daraldıkça daraltmak yerine, tahminen dünyaya hakikat genişletmek de mümkündür.
- Edward Said, Yersiz Yurtsuz, Metis Yay., 2014.
- Barbara Cassin, Nostalji: İnsan Ne Vakit Evindedir?, Kolektif Kitap, 2018, s.13.
- Cassin, s.13.
- Cassin, s.14.
- Edgar Morin – Anne Brigitte Kern: Dünya Vatan. Çev. Melike Hemmami Kıraç. İrtibat Yayınları, İstanbul 2001, s. 207-210.
- Tanıl Bora, Vatan, Birikim Haftalık, 8 Eylül 2021.
- Bu hudut bahsinin, bayanlar için de önemli sıkıntı olduğunu, biraz anlatmaya çalıştığım bir yazı için: Işıl Kurnaz, Dünyayı Onarmak, Birikim Haftalık, https://birikimdergisi.com/haftalik/10919/dunyayi-onarmak-kadin-yoksullugu-ve-medeni-kanun ; Bu yazıdan sonra eğerli hocam Aksu Bora’nın beni katman katman açan eleştirisi, aslında neyi kastettiğimi bana işaret eden, ufuk açan yazısı, adalet ve bayanlar konusunda hala yol göstericim: Aksu Bora, 8 Mart: Kıssayı Yine Yazmak, https://birikimdergisi.com/haftalik/10933/8-mart-hikayeyi-yeniden-yazmak
- Aksu Bora, https://birikimdergisi.com/haftalik/10933/8-mart-hikayeyi-yeniden-yazmak
- Tanıl Bora, Ulusal Coğrafya’ya Bakmak, https://birikimdergisi.com/guncel/983/milli-cografya-ya-bakmak
- https://twitter.com/TarlabasiDayani/status/1519800192240914432?s=20&t=–3dpXWDWtDOZ5ck1P108w
- Cenk Saraçoğlu, Türkiye’nin yeni depolitizasyon alanı: “Ülkemde sığınmacı istemiyorum”, https://www.birgun.net/haber/turkiye-nin-yeni-depolitizasyon-sahasi-ulkemde-siginmaci-istemiyorum-385411
- https://www.youtube.com/watch?v=cp4LDOke4r4
- Zygmunt Bauman, Kimlik, Heretik.