Türk edebiyatında öteki düşmanlığı 1910’lu yıllardan itibaren başlasa da vakit geçtikçe bu düşmanlığın dozu artmıştır. 1930’lu yıllarda birtakım antropolojik datalarla Türklerin dünya medeniyetinin kurucuları olarak öne sürülmesi bu düşmanlığı “meşru” temellere oturtmuş, Türk kimliği on yıllar boyunca ötekine dini, ırki, hatta cinsel hücum üzerinden kurulmuştur. Cumhuriyetçi eğilimli müellifler ötekini iç tehdit veyahut ahlaki tehdit olarak algılamış, bu algı giderek genişleyerek uç noktalara varmıştır.
Ulus-devlet oluş sürecinde çağdaşlaşma konusunda geciken ülkelerin en büyük sorunsallarından biri kimlik sorunsalıdır zira yeni rejim kendini yeni bir tarih üstünden inşa edilen yeni bir kimlikle bir Batılılaşma projesi olarak kurmak zorundadır. Bu durumda “geleneksel” halk ile “reformcu” rejim zıt düşer. Bu zıtlığı çözme fonksiyonunu de “millî kimlik” tezlerini ortaya atan veyahut ortaya atılanları savunan aydınlar yüklenir. Böylece halk lisanına yaklaşmaya çalışan aydınlar edebiyat disiplinini tarihi mitler yaratmak, milleti bir anlatı olarak kurgulamak için bir araç olarak kullanır.
Anthony Smith, bir milletin hayali bir cemaat olarak kurgulanması için birinci adımın “ortak etnik köken” olduğunu belirtir. Ortak etnik kökene dair de altı özelliğin altını çizer: Özel bir isim, cet miti, tarihi hafıza, özgün bir anayurt. Bu özelliklerin birçoklarına sahip olan nüfus, “ideal bir etnik topluluk” olmaya yakındır. Yeniden de etnik topluluklar millete dönüşemez, kelam konusu rastgele bir dönüşüm süreci muhakkak doğal olmayacaktır. Smith tam bu noktada devletin “etnik-entelijansiyaya” bir “katalizör” fonksiyonu yüklediğinin altını çizer. Bu entelijansiyanın misyonu etnik topluluğu “keşfedilmiş” yeni bir kültür etrafında bir ortaya getirmektir. Öteki bir deyişle edilgen bir topluluğu ulus-devlet sürecinde etken bir özne haline getirmektir gaye. Bu da Hobsbawm’ın sözüyle “geleneğin icat edilmesidir.” Ona nazaran icat edilen tüm gelenekler, devlet yaptırımlarını yasallaştırmak ve topluluğu kendine bağlı kılmak için kullanılan araçlardır. Geleneğin icadı süreci, biçimlendirilmiş geçmişin farklı ve tekrar eden sembollerle aşılanması sürecidir. Lakin bu semboller klasik toplum yapısıyla çelişmektedir. Çelişki, çağdaşlaşma konusunda değerli bir ögedir zira çağdaşlaşma bir kimlik kriziyle başlar. Bilimsel devlet eliyle diretilen Batılı ihtilaller halkın dini ve klasik yapısına ne derece uygundur? Bu bağlamda aydının misyonu Batı’nın maddi özelliklerini alarak bunları Doğu’nun manevi büyüklüğünde eritmektir. Bu eritme sürecini tarihi bağlamda legal kılmak için de bir “köken miti” yaratılmalıdır. Kelam konusu mit olunca lisan ve edebiyat, milletin anlatı olarak kurgulanışında anahtar role sahip olur. Diğer bir deyişle edebiyat “millet olmayı” yansıtan “hayali bir aynadır.” Bu ayna, topluma ulusal birliğe mensup olma tecrübesini yaşatır. Seçilen edebi yapıtların oluşturduğu edebiyat kanonu ulusal kimliği temsil eder, milliyetçi edebiyat gücünü buradan alır. Çünkü edebiyat kanonu süregiden bir geçmişi yansıtarak milliyetçi kültürel kodları jenerasyondan kuşağa aktararak kamusal alanda varlığını sürdürür.
Nitekim, Cumhuriyet Dönemi’ne bakıldığında bu süreci görmek sıkıntı olmaz. Ulus-devlet inşasında birincinin fiziki antropoloji büyük rol oynar. Rejim, bu bilimin sunduğu datalardan hareketle seküler bir tarih oluşturmayı gayeler. Otuz bir yaşında Ankara Üniversitesinde profesör unvanı kazanan, Türk Tarihi Tedkik Cemiyeti üyesi olan, antropolog Şevket Aziz Kansu’nun antropolojik bilgilerle Hititlerin brakisefal olduğunu kanıtlamayı denediği çalışmaları 1930’lu yıllarda büyük muvaffakiyet kazanır. Kansu, eski Türk kavimleriyle Anadolu medeniyetleri ortasında köprü kurmaya çalışır. Öteki bir deyişle, Anadolu’ya göç eden Oğuzların esasen kendi ırklarıyla karşılaşmış olduklarını argüman eder. Böylece Anadolu, Türklerin ezeli ve ebedi yurdu olarak konumlanır. Türkler de sarı ırktan değil beyaz ırktan gelmektedir. Yani, medeniyetin kurucularının torunları Türklerdir zira Neolitik Çağ’ı onlar başlatmıştır. Kültür tezinin omurgasını oluşturan bu sav Eugène Pittard danışmanlığında doktora tezini yapan Afet İnan’ın, devletin tüm imkânlarını kullanarak 64 bin kişi üzerinde gerçekleştirdiği antropolojik anketle desteklenecekti. Bu tarih tezine paralel olarak lisan çalışmaları da sürat kazanacaktı, bilindiği üzere Güneş Lisan Teorisi öne sürüldü. Teori, birinci insanların güneşe duydukları hayranlık ve endişe karşısında verdiği yansılardan yola çıkıyordu. Bu reaksiyonlar fizikî irtibattan kelamlı irtibata geçişi sağlamıştı ve bu kademede güneş en değerli ögeydi zira birinci beşerler güneşi “akıl, İlah, güç” üzere kavramlarla ilişkilendiriyordu. İnsanın kökenini Âdem ve Havva’ya dayandıran ontolojik tarih geleneği fiziki antropolojiyle seküler alana taşınmışken, lisan de Güneş Lisan Teorisi ile birlikte seküler alana taşınmış oldu. Türklerin üstün bir medeniyete ve bu medeniyetten doğan üstün bir lisana sahip olduğu sav edildi. Bu tezler, takviyesini Sümerce-Türkçe ortasındaki benzerliklerin saptandığı mukayeseli dilbilim araştırmalarıyla buldu. Sonuçta tüm sözlerin kökeninin Türkçe olduğu ileri sürüldü. Artık eğitim alanına yönelmeli ve halka Türklerin “gerçek kimliği” benimsetilmeliydi…
Kültürel art planın bu türlü olduğu bir devirde tarihi anlatıları aktarmanın en tesirli araçlarından biri de esasen söylendiği üzere edebiyattı. Bu fikriyattan etkilenen Türk edebiyatında öteki düşmanlığı kolaylıkla benimsendi. Hakikaten, milliyetçi edebiyat Herkül Milas’ın belirttiği üzere(1) üç kol üzerinden ilerledi: 1) Cumhuriyetçi ulusçu edebiyat 2) Irkçı/dinsel eğilimli edebiyat 3) Tanınan ulusçu edebiyat.
Bu külliyatta birinci olarak Türk kimliği öteki kimliklerden kesin sınırlarla ayrılmış, ikinci olarak da Türklük bir devlet projesi içerisinde ele alınmıştır. Birincisi Jön Türk devrinden beri Türk edebiyatında yer alsa da ikincisi bu devirde kuvvetlenmiş ve varlığını korumuştur. Bu külliyatın üçüncü özelliği de Türk milletinin her daim öteki tehlikesi altında bulunduğunu vurgulamasıdır. Cumhuriyetçi çizgiden örnekler vermek gerekirse birincinin Halide Edip Adıvar’dan bahsedilebilir. Halide Edip 1910’lardan 1960’lara kadar Rum kahramanları her daim olumsuz özellikleriyle ele almıştır. Gerçekten, onun metinlerinde Türkleri yok etmeye çalışan kana susamış Rum karakterlere çokça rastlarız. Yeniden Rumlarla ilişkilendirilen Beyoğlu semti de Adıvar için fuhuş ve zührevi hastalık merkezidir. Bunu daha çarpıcı bir halde anlatmak gerekirse Milas’ın istatiksel datalarına bakılabilir:
“On sekizi bayan, dokuzu erkek roman/öykü kahramanı içinde bir tek olumlu Rum görülür. Kırk altı olumsuz olay/yargıya karşı ise hiçbir olumlu kelam yoktur. Olumsuz yargılar yüzde 99 kadardır. Vakit içinde farklılaşmalara dikkat edildiğinde, 1919’dan evvelki periyotta birkaç ‘tarafsız’ nitelemenin biraz daha kabarık olduğu görülebilir. Heyula’nın yayımlandığı 1909 yılı ile Hayat Parçaları’nın ortaya çıktığı yıl olan 1963 yılı ortasında, ‘öteki’nin imajı açısından değerli bir fark görüldüğü söylenemez.” (Milas 2005, s.78)
Aynı eğilime sahip olan bir diğer isim de Yakup Kadri Karaosmanoğlu’dur. Onun Rum karakterleri de büsbütün olumsuz özellikler taşır. Birçoklarının gayesi Türkleri yok etmek olup Türk kızlarının ırzına geçmek isterler. Adıvar’la birebir biçimde Rum kültürünün merkezi olarak kabul ettiği Beyoğlu semtini sapkın yatağı olarak görür. Hatta, Rum ağzıyla konuşanlardan dahi tiksinir. Şaşırtan gözüken ise Yakup Kadri’nin 1910’lı yıllarda kısa bir vakit için dahi olsa Nev-Yunanilik görüşünün istekli bir destekçisi olmasıdır. Yunan kültürüne duyduğu bu ilgiyi 1930’lu yıllardan itibaren “meşru” bir yere oturtacaktır sonunda. Çünkü bu tarihten itibaren artık Türk Tarih Tezi’ni benimsemiştir. Antik Yunanlıları çağdaş Yunanlılardan ayırarak antikite kültürünü Türk kökenli görmektedir. 1930’dan sonra yazdığı romanlarda yer alan betimlemelerde Türk-Yunan benzerlikleri çokça yer alır. O denli ki Panorama’da Mustafa Kemal’i Promete’ye, sofralarını da Sokrat meclislerine benzetecektir.
Irkçı/dinsel eğilime gelindiğinde ise cumhuriyetçilerden çok daha genç bir nesille karşılaşırız. Bu jenerasyonda birincinin Nihal Atsız’dan bahsetmek gerekir. Artık, Rumların ulusal tehdit olarak algılandığı, Türklerin ahlakını bozduğu cumhuriyetçi çizgi büsbütün ırki bir boyut kazanmıştır. Kısaca, Türk olarak doğmayan her ırk yahut topluluk aşağılanır: Çinliler, Rumlar, Çingeneler, Museviler, Bulgarlar, Sırplar… Atsız, ötekini aşağılık varlıklar olarak görürken Türkler çocuk yaşta dahi üstün özelliklere sahiptir. İlaveten, Türklerin dindar olduğunu vurgulamasına karşın asıl üstünlüğü son analizde ırka yükler.
Tarık Buğra da paralel bir çizgide ilerler. Ona nazaran Türklere tarihî bir misyon yüklenmiştir ve öteki bunun karşısındaki pürüzdür. Öteki gaddar fakat korkaktır. Üstelik cinsel açıdan da yetersiz görülür. Buğra metinlerinde Rum bayanlar ister evli ister bekâr olsun soyundan gelen ulusal misyona sahip aziz faziletli Türk erkeklerine âşık olurlar.
Cumhuriyetçi ulusçu ve ırkçı/dinsel eğilimden farklı bir örnek vermek gerekirse Mavi Anadolucu Halikarnas Balıkçısı’na bakılabilir. Balıkçı, genel manada Türk ve Rum denizcilerin dostluğunu vurgulayan, tekrar genel manada insancıl metinler kaleme alan bir müellif olmasına rağmen nedendir bilinmez 1960’larda yayımladığı iki romanı Uluç Reis ve Turgut Reis ile birlikte ırkçı bir çizgiye kayar. Bu romanlarda Balıkçı, gayrimüslim bayanların Türk korsanları tarafından tecavüze uğramayı dört gözle beklediklerini yazacak kadar ileri sarfiyat.(2)
Şüphesiz, bu kadar uzun bir mevzuyu etraflıca irdelemek bu yazının boyutunu aşar. Fakat Türk edebiyatında öteki düşmanlığının 1910’lardan itibaren görüldüğü ama ulus-devletin inşası sürecinden itibaren bu düşmanlığın giderek arttığı ve Türk kimliğinin ötekinin antitezi olarak kurulduğu açıktır. Birtakım yapıtlarda zenofobi birtakım yapıtlarda ırkçılık formunda biçimlenen öteki düşmanlığı birçok vakit da gayrimüslim bayanların vücudu üzerinden pekiştirilmiştir. Beyoğlu’nun “fahişe yuvası” olarak görülmesi veyahut gayrimüslim bayanların Türk kahramanlara karşı duydukları duygusal ve cinsel ilgi uç noktalara (!) varmıştır.
Öte yandan öteki düşmanlığının siyasi-kültürel izleği unutulmamalıdır. Çünkü tüm bu metinler art planda siyasi bir ideali barındıran kapsamlı bir devlet projesinin yansımalarıdır.(3)
- Herkül Milas, “Türk ve Yunan Romanlarında ‘Öteki’ ve Kimlik”, Bağlantı Yayınları, 1. Baskı, 2005.
- Bu hususa dair detaylı bir yazı için bkz. Murat Doküman, Birikim Mecmuası, “Mavi Anadolu Tezi ve Halikarnas Balıkçısı”: https://birikimdergisi.com/dergiler/birikim/1/sayi-210-ekim-2006-sayi-210-ekim-2006/2393/mavi-anadolu-tezi-ve-halikarnas-balikcisi/4876
- Son olarak, yazı başlığının genişliği göz önüne alındığında yazıdaki birtakım noktaları kaynak belirterek uzun uzadıya yazmak mümkün olmadı. Teorik kısım konusunda Anthony Smith, Eric Hobsbawm, Benedict Anderson, Gregory Jusdanis üzere müelliflerin çalışmalarından faydalanıldı. Ulus-devlet sürecinde Türk kimliği ve antropoloji konusunda ise Zafer Toprak’ın makalelerinden, özellikle da Nazan Maksudyan’ın “Türklüğü Ölçmek-Bilimkurgusal Antropoloji ve Türk Milliyetçiliğinin Irkçı Çehresi 1925-1929” (Metis Yay., 2005) isimli kitabından faydalanıldı. Romanlara dair alıntı ve istatistik için de Herkül Milas’ın zikredilen kitabına başvurulabilir.