Vladimir Nabokov, “Edebiyat Dersleri”nin “İyi Okurlar ve Yeterli Yazarlar” kısmında, okurun muharrire bir öykü anlatıcısı, bir öğretmen ve bir büyücü olmak üzere üç farklı biçimde yaklaşabileceğini söyler. Bu vasıflar ortasında öğretmenliği tanımlarken kimi okurların muharrire sırf ahlaki eğitim için değil, direkt bilgi ya da kolay gerçekler için de gidebileceğini belirtir: “Neşeli Paris yahut hüzünlü Rusya’daki ömür hakkında bir şeyler öğrenmek için Fransız ve Rus romancılarını okuyan beşerler tanıdım.” (1) İçinde bulunduğumuz çağda -neredeyse tüm okurlar olarak- bir kurmaca metni elimize aldığımızda ondan ne öğreneceğimizi öncelemiyoruz; bu hususta bir genelleme yapmak çok da sıkıntı değil. Pekala, ya bir bilgi romanıyla karşılaşırsak?
“Bu roman, ömrünün büyük bir kısmını ‘bilgi’ derleyerek geçiren birinin: bir edebiyat araştırmacısının eseri,” diye kelama başlıyor Yıldız Ecevit okuruna seslenirken. Bu cümleyle kitaptan bağımsız bir biçimde karşılaşsak zannediyorum hepimizin aklına birinci elden gelen isimlerden biri kendisi olurdu. Yıllardır edebiyat dünyasına emek veren Ecevit’in bu sefer farklı bir metinle, bir kurmacayla -romanla- edebiyata katkı sunacağını öğrendiğim günden beri heyecanım hiç dinmedi; bu romanın bir “bilgi romanı” olduğunu öğrendiğimdeyse bu işi lakin onun üzere bir bilgi koleksiyoncusu yapabilirdi diye düşündüm. “Kozmik Komedya”, geçtiğimiz günlerde Everest Yayınları’ndan çıktı ve öngördüğümüzün ötesinde bir romanla buluştuk.
Ecevit, bilgiyi kurguluyor, bilgiyi kurgunun öznesi haline getiriyor, ona başrol veriyor. Bilgi bu romanın başkahramanı, hatta tek kahramanı. Alıntılarla kurguladığı, bilgi dışındaki her ögesi bir dekor fonksiyonunda kullandığı romanında Ecevit, bilgiyi paylaşıyor ve bilinmeyeni bilinir kılmayı maksat ediniyor. “Kozmik Komedya”, metinlerarası/disiplinlerarası bir roman. Tersliklerin birliği; düşünürlerin, sanatkarların, bilim insanlarının… insanlık tarihine taraf vermiş birçok ismin fikirlerinin kolajı.
ARAYIŞ, SÜREKLİ ARAYIŞ
Roman, “İlahi Komedya” üzere Cehennem-Araf-Cennet kısımlarından oluşuyor. Arayışın temsilcisi ise bir bayan: “Dantel”. Pekala, okur bu arayışın/yolculuğun neresinde? Aslında orta yerinde. Her okur bir Dantel, “bir varoluş savaşçısı”. Ecevit, entelektüel birikimini somutlaştıran, okuma notlarını paylaşan bir müellif değil sadece. Birebir vakitte emniyetli bir rehber de. Dantel’e her katmanda eşlik eden rehberler üzere Ecevit de okuruna rehberlik ediyor. Donanımlı okurun yanı sıra genel okura da hitap ediyor, bir “üst dil” kullanmıyor. Böylelikle -bu bilgi alışverişinde- edebi metin-öğretici metin ortasındaki duvarları yıktığını, hudutları belirsizleştirdiğini söylesem yerinde bir tespit olacağını düşünüyorum.
Borges’in “Her özgün metin, açıkça ya da üstü kapalı biçimde anıştırmalar nedeniyle başkalarına bağlanır. Her metin taammüden ya da bilinçsizce bir alıntılar derlemesidir,” (2) kelamlarının, “Kozmik Komedya”nın hareket noktası olduğunu söyleyebilirim. Ecevit gazete metinlerine varana dek onlarca metne alıntı ve gönderme yoluyla temas ederken Dantel “Ben kimim?” sorusunun peşinde, tıpkı Dante üzere bu çoğulcu ortamda/metinler cihanında objektif gerçekliğin ötesini görmeye çabalıyor, bu çokseslilikte kendi sesini duymayı/bulmayı umuyor. O, çağdaş bir gezgin. Entelektüel bir kimlik. Kentte, kentli bir yerde: bir kafede başlıyor öyküsü. Öte yandan, ironik telaffuzlar romanda yaşanan tartışmalara farklı bir kuvvet verirken Dantel’in rehberlerinin bir merak ögesi olarak metne yerleştirildiğini, romanın ritmini yükselttiğini söylemek mümkün. Yer yer herkesin, her fikrin eşit ve birebir pozisyonda olduğu “karnaval” sahnelerine de rastlıyoruz. Metinlerarasılık düzleminin kurguya hizmet eden bir araç değil de direkt kurgunun içeriği haline gelmesi, Ecevit’in epey uzman olduğu postmodernizmin imkânlarından faydalandığını gösteriyor. Bunu en güzel yansıttığı katman ise Cennet. O denli bir Cennet düşünün ki Goethe, Hermann Hesse ve Thomas Mann koyu bir sohbette. Çabucak yanlarında Hitler oturuyor. Kafka ve Kubrick kadeh kaldırıyor. Postmodern bir görünüm. Bir yok, tek yok, doğru-yanlış yok. Cihanın prototipi niteliğinde, onun üzere aykırılıklardan oluşuyor. Bilginin her türlüsüne açık bir araştırmacının Cenneti bu türlü olacaktı kuşkusuz.
Öte yandan, bu büyük kurguda en küçük hacmi de Cennet kısmı kaplamakta. Zira insanlık, bütün aksiliklere karşın daima Cenneti düşlese de, Cennet aslında bir varış noktasından fazlası değil. Sorun Cennete varana dek kat edilen yol, arayışın kendisi, ben’in keşfi. Cehennemi de Arafı da var eden, Cennetin bir düş olarak orada duruyor oluşu.
Dantel’i birinci olarak bir kafede varoluşsal soruları kovalarken görüyoruz. Flanözleri andıran bir halla, yer yer çok yoruma varan varsayımlarıyla insanları inceliyor, onlara yakıştırdığı hayatlar üzerinden bir tahlile girişiyor. Her türlü hususun fetişleştirildiği bir tarih kesitinde yaşayan Dantel, “Ben kimim?” sorusunun cevabının salt şuur ve akıl düzleminde gizlenmediğinin farkında. Tam da bu nedenle yaptığı işi bir adım ileri taşımak, kurguyu büyütmek ve beş duyuyla kavranan dünyanın gerçeğin bir yanılsamasından ibaret olduğunu ispatlayacağı bir “içsel yolculuğa” çıkmayı arzuluyor. Bir karşılık bulup bulamayacağı ise yolda aşikâr olacak, gerçeğin farklı görünümlerini bulmayı amaçladığı bütün katmanlar yolda oluşacak.
Dantel, bir öğrenci. Bir akademi insanı olarak ömrü boyunca aslında öğrencilik mesleğini yapan Ecevit üzere. “O sırf, neredeyse ‘çocuksu’ bir merakla her şey gözlemleyen, yolun varacağı bir yer olup olmadığını kestirmeye çalışan, efor ve arayış içinde bir yolcuydu, yolculardan biriydi,” (KK, s. 33) diyor anlatıcı onun için. Ve öteki bir yerde ekliyor: “Bütün ömrü okuyup yazmakla geçmişti Dantel’in. Araştırmalarıyla edindiği mesleksel birikimi, yaptığı yayınlarla okura aktararak topluma gereğince hizmet ettiği fikriyle avutmuştu kendini her vakit.” (KK, s. 46) Bu cümleler, Yıldız Ecevit’i işaret etmiyor mu sahiden?
CEHENNEMİN KATMANLARI: DÜNYA, TOPLUM VE BEN, KAFKAESK VE EGO
Dante’nin seyahatinin Dantel için sadece bir şablon olduğunu, bir içerik olmadığını belirterek başlayalım. Cehennemin birinci katmanı: Dünya Cehennemi. Dantel’in rehberi ise kafe sakinlerinden “MarxSakallı” adam. Bu katmanda odakta “toplumsal yaşam” var. Emperyalizm, kapitalizm, nizam ve sistem, globalleşme, üretim-güç-yönetim alakası, Batıcılık ve Batı’ya tek taraflı bakış, savaşlar, maddecilik, dinin sömürü gereci haline gelmesi ve yeniden tıpkı hedef için mitolojik anlatıların “yaratımı” üzere problemler gündemde. Tahminen hepsini şöylece özetlemek mümkün: Maddecilik ve maddeci anlayışın sömürdüğü her şey. Sömürgeci anlayışın, insanların “inançlarına” varana dek toplumu var eden dinamikleri ele geçirmiş durumda oluşu, zararın ne boyutta olduğunun göstergesi: “Mitolojik bir anlatı olmadan insan kitlelerini örgütleyemezsiniz. Katışıksız gerçekliğe bağlı kalırsanız peşinizden çok az insan gelir.” (3)
Dantel ve Gılgamış Destanı’nın Tanrı’sı üzere direktifler yağdıran, obua tınılı sesiyle esip gürleyen MarxSakallı ortasında çetin bir tartışma yaşanıyor bu alevlerin içinde görünen katmanda. Schopenhauer, Voltaire, Sartre, Adorno, Hitler, Baudrillard, N. Ferguson, Banu Avar üzere birçok isim fikirleriyle var oluyor. Rehberiyle çatışan Dantel’in, “Dünyaya bayan olmanın dezavantajıyla gelmiş olmasına karşın” (KK, s. 37) ayakta kalma konusunda başarılı olduğunun altının çizilmesi dikkat alımlı. Öte yandan, MarxSakallı’nın Dantel’i “tuzukuru” olarak tanımlaması, onu sisteme eklemlenmiş biri, bir burjuva olarak görmesi de o denli. Kuşkusuz bunun sebeplerinden biri, Dantel’in “farkındalığa sahip” imgesini kuvvetlendirmek. O denli ki bu katmanda tartışılanlar, aslında hepimizin farkında olduğu yozlaşmanın, çöküşün bir özeti niteliğinde. “Neden hiç kimse hiçbir şey yapmıyor?” sorusunun kendi içinde barındırdığı çelişkiyle birlikte. Hakikaten Dantel, Dünya Cehennemi katmanındaki seyahati biterken yüksek sesle söylüyor bunu: “Bunca haksızlığa tarafsız kalınamazdı. Tarafsızlığın da bir derecesi vardı. Katıksız tarafsızlığa Dante bile seyahatinin hiçbir yerinde yer vermemişti.” (KK, s. 83)
İkinci katmana geçerken Dünya Cehennemini bir Schopenhauer tespitiyle özetleyebiliriz: Bu dünya, olabilecek dünyaların en berbatı.
Dantel’in Cehennem seyahatinin ikinci katmanı: “Toplum ve Ben” Cehennemi. Burada genel Cehennem tasvirlerinden uzak bir imajla karşılaşıyor Dantel, soğuğun ve buzların içinde buluyor kendini. Rehberi, kırk yaşlarının başında, hırpani kılıklı, kürklü yakalı uzun paltolu, 19. yüzyıl Rus erkek kostümü kuşanmış üzere görünen bir adam. “Yeraltından Notlar”ın kendini bir alçak, bir solucan üzere gören “YeraltıAdamı”. Kaba saba MarxSakallı’dan epeyce uzak bir mizaca sahip.
Burası ümitsizliğin, acının, yalnızlığın, dışlanmışlığın, kaygının, yok oluşun; yani iç dünyanın Cehennemi. Tıpkı “Dante’nin Yahuda’yı gönderdiği Cehennem katmanı” üzere buzlarla kaplı. Kendisine Cehennem yaratanlar, “Yaşama kurallarından habersizim,” diyenler var burada. Dantel ve YeraltıAdamı’nın tartışma bahisleri ise insanın topluma teslimiyeti, aklını kullanmayı reddetmesi, tabir yerindeyse kılını kıpırdatmaması, zayıflığı, etrafına acı verirken sırf ziyan vermeyi maksat güdecek kadar zalim oluşu. Bu mevzuları konuşmak için kuşkusuz düzgün bir tercih YeraltıAdamı: “Ne aksi bir adamım ne de uysal biriyim. Ne alçağın biriyim ne de namuslu onurlu biri. Ne bir kahramanım ne de bir korkak. Ben hiçbir şey olamadım.” (4) Meğer Dantel biliyor ki toplumda tutunabilmek için onun normlarına uygun “bir şey” olmak gerekir. Evrak çantalı bir adam mesela ya da mutfak önlüklü bir bayan… Metnin bu kısmında yeniden kadınlık vurgusu olduğunu da ekleyelim: “İnsan ırkının yarısı, sadece bayan olarak dünyaya geldikleri için Cehennemin asli üyeleriydi.” (KK, s. 113)
Bu katmanı özetleyen söz ise Sartre’dan: Cehennem diğerleridir.
Cehennemin üçüncü katmanı: Kafkaesk Cehennem. Birey-toplum çatışmasının uzantısı. Çatışmanın vardığı nokta: Yabancılaşma. İsminden da aşikâr olduğu üzere bu katmanda rehberimiz Kafka. Ki kelam konusu yabancılaşma olduğunda hem metinlerinde yarattığı kahramanlarla hem de kendi yaşantısıyla akla gelecek birinci isimlerden biri o. Dantel onunla hararetli tartışmalar yapamıyor, zira diyalogtan uzak, sessizliğe meyilli bir rehber. Kendisini “bu amansız katmanın acılı sakinlerinden biri” (KK, s. 122) olarak tanımlıyor.
Kafka bugün onun için ortak bir halde düşünülenleri dillendiriyor: “Yirminci yüzyılın birinci çeyreğini yaşadım ben. Gerçeğin nasıl belirsizleşmeye başladığını ve dünyanın adım adım nasıl bir geleceğe evrildiğini sezinledim tahminen de.” (KK, s. 126) Dantel onun tıpkı “Açlık Şampiyonu” / “Açlık Sanatçısı” üzere kendine hiç uygun olmayan, tabiatı gereği huzursuz olup ahenk sağlayamadığı bu dünyada güzeline gidecek bir yemek bulamadığını ve bu nedenle kurmaca dünyaya sığındığını düşünüyor. Zira sanat, Cehennemde yaşayan insanın yarattığı Cennettir. Dantel, Kafka’nın metinlerinden bir Cehennem yaratıyor ve Ali Teoman, Metin Kaçan, Genç Werther üzere isimler üzerinden bireyin yabancılaşmasının sonlarını ve vefatı sorguluyor.
Bu kısımda temel sorun, “Cehennem başkalarıdır”ın dönüştürülmüş hali, bir versiyonu: Öbürleri, bireyin kendi Cehennemini yaratmasında ayna ya da katalizör vazifesi görmektedir. Öte yandan, bu kısma “uygarlaşma tarihi bir manada insanın kendine yabancılaşmasının tarihidir” anlayışı hâkim. Bu anlayışa paralel bir formda, bir anda ortaya çıkıp kaybolan Beckett’in kahramanı Molloy, (ondan hoşlanmak mümkün mü!) içi boşalmış insanın temsilcisi, çöküş Cehenneminin hayaleti olarak kendine yer buluyor romanda. Kafka’nın artık alıntılayacağım cümleleri ise yabancılaşmanın en uç noktasını işaret ediyor: “Benim kahramanlarım aslında yaşamıyorlardı ki bir mananın gerisinde olsunlar.” (KK, s. 157)
Cehennemin son katmanı Ego Cehennemi, etraf tahribatının boyutunu gözler önüne seriyor, insanın büyüklük tutkusuyla neler yapabileceğinin en acımasız örneklerini veriyor okura. “Ben ve ötekiler” halinin içinin oyulduğu bir katman burası. Ben’in mülkiyetle alakası, sanayi toplumlarında ego olgusunun narsisizm boyutuna ulaşmasının sebepleri ve ekonomik sistem tartışılırken “Sahip Olmak ya da Olmak” metniyle Erich Fromm ve sahip olma Cehennemini matematikselleştiren John Nash çıkıyor karşımıza. Ecevit, toplumsal medyadaki “büyüklük gösterileri”, görünür olma eforu ve ben vurgusuna değinerek günümüze de temas etmiş.
Burada Hitler’le karşılaşmamak şaşırtan olurdu ki yüksek perdeden konuşan, kendini bir İlah olarak gören, başarısızlığının sorumlusu olarak yanında duranların beceriksizliğini amaç gösteren, bayanları küçümseyen… velhasıl kendinden diğer hiç kimseyi ciddiye almayan Hitler çabucak gösteriyor kendini. Hele bir bataklık sahnesi var ki tahminen de romanın en ironik sahnelerinden biri. Hitler’i düştüğü bataklıktan kurtaran üç kişinin özelliklerine bakın: Bir Yahudi, bir Marksist ve bir bayan.
ARAF: CİHANIN GİZEMİNDEKİ ‘BEN’, BEYİNDEKİ ‘BEN’, FİZİĞİN ÖTESİNDEKİ ‘BEN’
Biliyoruz ki Cehennem aslında şuurunda olduklarımızı verir bize, gözlerimizi açmamızı ister. Araf ise en sert tartışmaların, kuvvetli soruların maratonudur. “Kozmik Komedya”da da bu bu türlü. Artık temel soru “Ben kimim?” değil, “Nereden geldim?”. Fizik, yeni fizik, kuantum, fizik ötesi, duyu ötesi, metafizik… Dantel bu alanların içinde kendine bir taraf arıyor Arafta. Sorguladığı her şey, 20. yüzyıldan bu yana farklı bir ivme kazanan evren-uzay-insan araştırmalarının bir yansıması; bugün yeni teknolojilerle, bilimkurgu edebiyatı ve sinemasında yaşanan gelişmelerle birlikte daha çok üzerinde durduğumuz problemler aslında. Dantel biliyor ki: “Kozmosun keşfi, kendi kendimizi keşif seyahatidir.” (5) Cihanın sırları, insan varoluşunun bir modülüdür.
Cehennem katmanları hakkında hayli ipucu verdikten sonra arayışın farklı bir ideolojiye dayandığı Araftan kısaca bahsedeceğim. Dantel Arafın birinci katmanında cihan üzerine düşünürken ikinci katmanda onunla temaslı olarak insan beyni, şuur ve biliş üzerine tartışmalara giriyor. Einstein, Darwin, Hawking, Freud, Jung ve nicelerinin öğretileriyle… Son katmanda ise yeniden insanlık tarihi boyunca en dikkat alımlı mevzulardan biri olan duyu ötesini kavramaya çabalıyor. Romanın en ilgi cazibeli kısımlarından birinin Arafın üçüncü katmanı olduğunu söyleyebilirim. Burada Şamanlık, Ezoterizm ve uygulamalara dayanan Okültizm hakkındaki fikirler çarpışıyor. (Ruh ve vücut ayrılığı, insanın gücü, tabiat toplumları ve sanayi toplumları ortasındaki inanış farklılıkları, mistik tecrübeler, fal, astroloji, şifacılık…) Okuduğum anda beni yakalayan, üzerine çokça düşündüğüm, insanın tabiatla alakasının nasıl değiştiğini özetleyen benzersiz bir cümleyi paylaşmak istiyorum: (Bir Kızılderili diyor ki) “Biz ağaca baktığımızda onu dinler ve ondan çok şey öğreniriz. Siz beyazlar ağaçtan ne kadar kereste ve kâr elde edebileceğinizi hesaplarsınız.” (6)
Tüm bunların sonunda, Ecevit’in bir toplumsal bilimcinin yapması gerektiği üzere neredeyse insanı ilgilendiren her şeyi tartışma problemi haline getirdiğini görüyoruz. “Kozmik Komedya”, başlangıcın da sonun da romanı. Kitabının başında, “Umarım sevgili okur, bir roman için bu alışılmadık bilgi yoğunluğu seni bunaltmaz!” diyordu Yıldız Ecevit. Muharririn üslubu, “bunaltma” ihtimalini çok düşük bir düzeye indirgiyor. Bununla birlikte, “kurmaca metin” odaklı düşünüldüğünde ve kıymetlendirme yaparken (bilgi romanından) alınacak edebi haz temel ölçüt olarak belirlendiğinde ise roman üzerine söylenecek kelamlar okurdan okura değişiklik gösterecektir kesinlikle. Pekala, Dantel bu uzun seyahatte Dante ile karşılaşıyor mu? Bu sorunun cevabı da ilgili okura kalsın.
Dipnotlar
- Vladimir Nabokov, Edebiyat Dersleri, çev. Ayşe Lucie Batur, Fatih Özgüven, Bağlantı Yayınları, 2017, 4. baskı, s. 41.
- Metinde alıntılanan kaynak: E. Rodriguez Monegal, Borges, çev. Şule Demirkol, Gendaş Kültür Yayınları, 2000, s. 20.
- Bkz. Yuval Noah Harari, 21. Yüzyıl için 21 Ders, çev. Selin Siral, Kolektif Kitap Yayınları, 2018, s. 214-226.
- Fyodor Dostoyevski, Yeraltından Notlar, çev. Celal Öner, Oda Yayınları, 1997, 2. baskı, s. 11.
- Carl Sagan, Kozmos – Cihan ve Hayatın Sırları, çev. Reşit Aşçıoğlu, Altın Kitaplar, 2017, 16. baskı, s. 9.
- Miguel Ruiz, Dört Mutabakat – Toltek Bilgelik Kitabı, s. 8.