Ahmet Uhri*
Savaş, elma ve incir… Güya birbirinden farklı bu olgu ve meyveler bir ortaya gelemezmiş üzere görünüyor. Meğer postmodern çağda her şey her şeyle ilintilidir. Ve temel olan bu alakalar ağını görebilmektir. Husus savaş olunca, iki meyve öne çıkar mitolojik ve tarihi anlatılar içinde. Bunlardan biri elmaysa başkası de incirdir. Gelin artık bu iki meyvenin kıssasına bakalım.
HERA’NIN ELMALARINI KORUYAMAYAN 100 KOLLU DEV
Yunan mitolojisindeki bir anlatıya nazaran, baştanrı Zeus ile karısı Hera’nın evlilik merasimleri sırasında Gaia, Hera’ya altın elmalar armağan eder. Bu elmaları çok beğenen ve yetiştirilmelerini isteyen Hera, bunları Atlas Dağı yamacındaki bahçesine diktirir. Ne var ki elmaların talibi çoktur ve Atlas’ın kızları, motamot çocuklukta bir kısmımızın komşu bahçeden elma ya da erik aşırması üzere bu elmaları aşırmaya başlarlar. Bu elmalara çok paha veren Hera ise bahçeyi korumak üzere yüz kollu bir devi görevlendirir. Bununla da kalmaz üç orman ve kır perisi nymphayı da elma müdafaa işiyle görevlendirir. ‘Akşamın üç nymphası’ denilen bu kızların isimleri, Aigle (parlak), Erythie (kırmızı) ve Hesperarethousa’dır (grub vaktinin arethousası). Fakat ünlü kahraman Herakles (Herkül), devi uyutup atlatarak bu elmalardan çalar. Bu olaya çok üzülen kızlar ise tanrıça tarafından kavak, söğüt ve karaağaca dönüştürülürken, yüz kollu dev, yılan burcu olarak gökyüzüne yerleştirilir. Lakin artık mevzuyu fazla dağıtmadan bir evlilik ve sonra da bir hoşluk yarışıyla temaslı söylenceler üzerinden kelamı savaşa getirelim.
SAVAŞ ÇIKARAN ELMA
Hesperides bahçesinin altın elmalarından biri Yunan mitolojisinde yeniden bir söylenceye mevzu olur. Peleus ile Thetis’in evlilik merasimleriyle ilgilidir bu söylence. Merasime çağrılmadığı için kızan hengame ve nifak tanrıçası Eris, şölenin ortasında, yeniden Hesperides bahçesinden alınmış bir altın elmayı üzerine “En Hoş Olana…” yazarak masanın ortasına atar. Elmayı gören üç tanrıça çabucak ortaya çıkarak bu armağanın kendilerine gönderildiğini tez eder. Bu tanrıçalar Hera, Athena ve Aphrodite’dir. Lakin bu üç tanrıça ortasındaki çekişme şiddetlenip ortaya başta, baştanrı Zeus olmak üzere öteki ilahlar girmek istemeyince, üç tanrıçanın hangisinin en hoş olduğu konusundaki hakemlik misyonu, bugün Kazdağı olarak isimlendirilen İda Dağı’nda yaşayan güzel Paris’e düşer. Paris, tanrıçalar tarafından kendisine önerilen rüşvetleri de göz önünde bulundurarak Aphrodite’i ‘en güzel’ ilan edip, elmayı ona verir ve dünyanın birinci hoşluk yarışı da bu halde sonuçlanmış olur. Pekala, tanrıçaların önerdikleri rüşvetler nelerdi? Bir de ona bakalım. Hera, Asya İmparatorluğu’nu; Athena, bilgelik ve tüm savaşlarda zaferi; Aphrodite ise dünyanın en hoş bayanının aşkını vaat etmiştir. Aşkı tercih eden Paris, Sparta hükümdarı Menelaos’un karısı Helena’nın aşkını kazanır. Lakin bir savaşı da başlatır. Babası Priamos’u ve ülkesi Troia’yı tehlikeye atar. Sonuç olarak o ünlü Troia savaşı bir elma yüzünden çıkar. Elbette bu savaşın altında da öbür bütün savaşlarda olduğu üzere politik ve iktisadi nedenler yatmaktadır. Fakat mitoloji mevzuyu bu türlü bağlar, Homeros’tan başlayarak bütün antik kaynaklar da söylenceyi bu biçimde anlatır.
İNCİRDEKİ ‘DİŞİLİK’
Gelelim incire ve onun savaşlarla ya da iki farklı dünyanın birbiriyle müsabakasındaki rolüne… ‘Tarihin babası’ Herodotos’a bakacak olursak, kitabının değişik pasajlarında incire birçok sefer yer verdiğini ve Anadolu’da incir kültürünün insanlık kültürü kadar eski olduğu konusuna sıklıkla değindiğini görmek mümkündür. Herodotos’a nazaran incir, besleyiciliğinin yanı sıra Eski Mısır ve Yunan’da dişil nitelikleriyle verimlilik sembolü olarak da görülür. Çünkü içinde binlerce tohum barındırması, onun bayan cinsel organıyla ilişkilendirilmesine neden olur.
İncirle ilgili bir söylenceye nazaran; ekseriyetle incir yapraklarıyla birlikte betimlenen ilah Dionyssos, çılgınca sevdiği peri kızı Syka’yı incir ağacına çevirmiştir. Ve incirin Yunancası da aslında ‘syka’ ya da ‘sykon’dur. Bu sözcük Yunan argosunda bayan cinsel organını temsil eder. Sonrasında bu mana Ortaçağ Avrupa lisanlarında de yaygınlaşır. Hatta Türkiye’de bir hakaret olarak kullanılan malum el işaretinin incir işareti ismiyle bir kollayıcı simge olarak batı kültürlerinde kabul edildiği ve dişil nitelikleri simgelediği de söylenebilir.
Eski Yunan’da cinsel ömür üzerine bir araştırma yapan Hans Licht; “Bir bayanın üreme organını göstermesi, büyüyü bozardı ve bu nedenle de onun imajı ya da sembolü bir tılsım olarak taşınırdı. Organların teşhiri bilhassa doluya, makus havaya, denizdeki fırtınalara karşı etkiliydi… Tılsımlar da gerçek dişi organı göstermek yerine, bu sembolle ve genelde incir biçimiyle tabir edilirdi…” diyerek bu işarete gönderme yapmaktadır. Bütün bu olgulara ek olarak tıpkı işaret Eski Yunan’da Sykophantes olarak isimlendirilmiş olup syko/sykon/incir + phainein/göstermek, yani inciri/vajinayı göstermek üzere bir manaya sahiptir. Bu jest, Eski Yunan’da en çok siyasetçiler tarafından kullanılırdı. Bir siyasetçi kendini hasımlarından gelecek kötülüklerden korumak yahut hasımlarıyla alay etmek için bu işareti yaparken, tıpkı vakitte da taraftarlarına ‘çevremde toplanın’ demiş olurdu. Özcesi politik olarak seçmenleri el işaretleriyle konsolide etmenin kökeni epey eski. Hitler’den, Churchill’e oradan Mussolini’ye dek dünyadaki çabucak bütün başkanların yahut partilerin bir simge olarak kullandıkları bütün el işaretlerinin kökeni aslında gelip incir işaretine dayanır.
Sonunda kelam döndü dolaştı şu malum el işaretine geldi. Evet, Türkiye’de bu bir hakaret ve aşağılama olarak kullanılırken, öteki kültürlerde daha farklı bir nitelik göze çarpar ve bunun nedenleri tekrar incir ile ilgili görünmektedir. Geçmişinde en az zeytin ve üzüm kadar güçlü bir kültürel birikim yatan incirin cinsellikle, daha doğrusu insan aklının imgelem yeteneği ile olan alakası daha bitmedi. Artık gelelim Türkçedeki incir sözcüğünün kökenine. Etimoloji sözlüklerinde incir sözcüğünün Farsça encir/encire sözcüğünden lisanımıza girdiği ve gerçek manasının ‘delik’, ‘oyuk’, ‘kıç’ ya da ‘makat’ olduğu saptaması yapılmaktadır. “Encirden” sözcüğü ise delik açmak manasını içerdiğinden ve bunun Anadolu’nun birtakım yörelerinde utandırıcı nitelik taşıması nedeniyle “yemiş” sözcüğünün tercih edildiği belirtilir. Meğer bu sözcük de bir öteki mana çerçevesinde hiç de pak değil.
HER ÖĞLEN YEMEĞİNDE İNCİR YİYEN KRAL
Bu açıklama neden incirin ve malum işaretin Anadolu’da hakaret ya da aşağılama manasına geldiğini ve tarih boyunca farklı istikamette gelişen başka manasından ayrıldığının biraz olsun anlaşılmasını sağlayabilir. Bir öteki deyişle insanoğlunun meyveleri simgeleştirme ve çağrışımla benzetme yeteneği burada farklı istikamette işlemiştir. Kimi kültürler inciri bayan cinsel organıyla benzeştirirken, kimileri biçiminden yola çıkarak kıç ya da makatla özdeşleştirmişler ve bu iki farklı gelişim tarafı yaratmıştır. Pekala, bu ne vakit olmuştur? Bu sorunun cevabını açıkçası bilmiyorum. Lakin akıl yürütme ile birtakım çıkarsamalar yapılabileceğini düşünüyorum. Bence bu ayrım Doğu-Batı aykırılığı ve farklı iki kültürün gerçek manada birinci müsabakası olan Perslerin Anadolu’ya girişine kadar geriye götürülebilir.
M.Ö. 545 yılında Perslerle büyük bir savaş yapacak ve yenilecek olan Lidya hükümdarı Kroisos’u bu savaştan vazgeçirmeye çalışan yandaşları, Herodotos’un belirttiğine nazaran, Persleri “Şarap yerine su içen ve incirleri bile olmayan insanlar” olarak tanımlamışlardır. Pekala, Pers Hükümdarı Kserkses ne yapıyormuş bu ortada? Plutarkhos’un aktardığı bir söylenceye nazaran Attika’yı ele geçirememesi nedeniyle incir ithal etmek zorunda kalıyor ve bu öfkeyle Attika’yı işgal etmeyi kendisine her vakit anımsatması için öğle yemeklerinde önüne incir koyduruyormuş. Bir kültür için cinsellikten, ahlaksal yol göstericiliğe kadar değişik değerleri olan ve Platon üzere bir felsefeciye yakıştırılan philósykos (incir seven/incir dostu) niteliğinden de anlaşılabileceği üzere kültürlerinin bir modülü olan incir; öteki kültürde kalitelisine ulaşılamaması ve parayla ithal edilmesi nedeniyle neredeyse bir kızgınlık, nefret ve istek objesi. Hasebiyle Troia savaşından sonra Doğu ile Batı’nın tahminen de birinci müsabakası sayılabilecek Lidya-Pers çabası incir yüzünden çıkmasa da incire her iki kültürün yüklediği mana kültürel olarak derin bir farklılığı tabir etmekte.
Mevzu savaş olunca birinci aklıma gelen bu iki meyve oldu. Fakat unutmadan da eklemek gerek: Tahminen karamsarlık olarak alınabilir ancak ne demiş müellif; barış, savaşlar ortasında verilen molalardır. Umarım molalar daima uzun olur…
Doç. Dr. / Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı
