Deniz Yılmaz
Dünya Sıhhat Örgütü’nün Covid-19’u pandemi ilan etmesinin üzerinden bir yılı aşkın müddet geçti. Bu müddette ömürlerimiz değişti; “yeni normaller” diye nitelenen pek çok şey, “eski normallerin” yerini aldı. Bitti bitiyor derken pandemi her seferinde yüzünü gösterdi, sıhhat çalışanları son derece sıhhatsiz halde “asker” ve “nefer”, virüs ve hastalık ise “düşman” ilan edildi; Susan Sontag’ın ömrü boyunca ısrarla vurguladığı ve sakıncalı bulduğu militarist lisan ve telaffuz, bu kriz devrinde bir defa daha gün yüzüne çıktı. Çabucak her dakika güncellenen Covid-19 bilgileriyle beşerler, neoliberal kapitalist sistemin ruhuna uygun biçimde birer sayıya indirgedi. Dahası, pandemi için umut olacak aşı çalışmaları ve uygulamaları yeni bir milliyetçilik doğurdu.
Neoliberal kapitalist sistem, bir bütün olarak Covid-19 pandemisiyle tekrar test edildi ve sonuç bir defa daha negatif çıktı. Sistemin kaldıracı olan ana akım medya da bu imtihandan başarısızlıkla çıktı.
Bilhassa fakir ülkelerin, gelişmişler tarafından yalnız bırakıldığı Covid-19 pandemisi yeni bir hayat, yeni bir medya ve yeni bir sistem muhtaçlığının ortaya çıktığı bir periyot oldu. Yasemin G. İnceoğlu ve Savaş Çoban’ın yayına hazırladığı ‘Pandemi Neoliberalizm Medya’ başlıklı kitaba yazılarıyla katkıda bulunan isimler, hem bu bir yıllık devri özetliyor hem de tahlil teklifleriyle çıkıyor okur karşısına.
İNSANLARIN UMUTLARIYLA OYNAMAK
Covid-19 pandemisi, kâr hırsıyla özelleştirilen sıhhat hizmetlerinin kamu faydasını ortadan kaldırdığını gösterdi. Kamu faydasının göz gerisi edildiği bir diğer alan olan medya da çoğunluğu habercilik reflekslerini kaybetmiş çalışanlar yüzünden bilgi edinme hakkını örseledi bu periyotta. Münasebetiyle neoliberal kapitalist sistem, sıhhat sistemini ve toplumsal hakları dramatik biçimde çökerten pandemi yüzünden enikonu çıkmaza girdi. İnceoğlu’nun ve Çoban’ın yayına hazırladığı çalışmada makalesi bulunan muharrirler, bu çıkmazdan hareket ederek pandeminin ideolojik bağlamını ve bunun medya ayağını tahlil ediyor.
Ülkeler pandemi nedeniyle büyük oranda kendi hudutları içine çekilirken ana akım medya ve toplumsal ağlarda belirli yaş kümelerine, etnik kökenlere ve birtakım halklara yönelen ayrımcı sözlerden ve nefret lisanından geçilmiyor. Bu mecralardaki komplo teorileri de ayrımcı telaffuzları ve nefret lisanını besliyor.
İnceoğlu’nun ve Çoban’ın sözüyle medya bu devirde, “insanların umutlarıyla oynadı”, oynamayı da sürdürüyor. İkili, bilhassa Türkiye’de pandemi sürecinde medyanın rolü üzerine kıymetli bir belirleme yapmış: “Pandemi sürecinde teyitli haberleri paylaşmanın ve bu süreçte yaşanan sıhhatle ilgili tüm süreçlerin şeffaf olması gerektiğinin ehemmiyetini anladık. Sıhhat Bakanlığı’nın açıklamaları ile Türk Tabipler Birliği, tabipler ve belediye liderlerinin yaptığı açıklamalar, bilgilendirmeler ortasında büyük uçurumların olduğunu gördük.”
KAPİTALİZM BİR HALK SIHHATİ MESELESİDİR
Covid-19 pandemisi, demokratik ve ekonomik gelişmişliğin bir ortada olması gerektiğini de ortaya çıkardı. Habercilik reflekslerini yitiren ana akım medya, hem mevcut tertibin bir kesimi hâline geldi hem de pandemi sürecinde güvensizlikleri körükledi. Bir manada “hakikat sonrası” (post-truth) çağın gereklerine uygun bir vazife üstlendi.
İnceoğlu’nun ve Çoban’ın, medya-sağlık haberleri bağlamında yaptığı çözümleme, hem pandemi öncesi hem de pandemi devri göz önünde bulundurularak okunmalı: “Medya, sıhhat alanıyla ilgili haberlerinde de kapitalistlerin isteği doğrultusunda bilgilendirme ya da bir manada propaganda yapıyor. Dünyada ilaç şirketlerinin sıhhat siyasetlerinin belirlenmesinde çok büyük bir tesirinin olduğu gerçeği bizi global manada kuşatan bir tehlikenin de habercisidir.”
Covid-19 pandemisi, bilim-ideoloji çelişkisini ve çekişmesini de gündeme getirdi. Neoliberal kapitalist sistem, elindeki medya gücüyle bu çelişki ve çekişmeyi derinleştirirken global ilaç şirketlerini gerisine aldı. Böylelikle kapitalizmin bir kere daha yalnızca bir sistem değil, halk sıhhati sorunu olduğunu gördük.
Faruk Bildirici’nin, yeni bir büyük kapatılma hâline gelen pandemi tahlili bu nedenle değerli: “Pandemi ile çaba, bir ülkenin başarısıyla sonuca ulaşamaz; bütün insanlığın ve ülkelerin işbirliği içerisinde uğraş harcaması mecburidir. Pandemi süreci sona erdiğinde de insanlığın bu kere dünyayı kurtarmak için el ele vermesi gerektiği artık idrak edilmelidir. Medyanın da öncelikleri değişmek zorundadır.”
BİLGİ VE KOMPLO TEORİSİ AYRIMI
“Yeni normal” sözü içinde pek çok şey barındırıyor; yeni bir tertip yahut sistem arayışı da katılabilir buna. Tıpkı halde yeni bir medyanın gerekliliği de.
Pandemi sürecinde alternatif medya arayışları (örneğin podcast) ete kemiğe büründü ve bunun sürdürülebilirliği için çeşitli formüller üretiliyor. Öte yandan, ana akım medya harici mecralardan bilgi edinmek isteyenlerin, “infodemi” (doğruluğu kanıtlanmamış bilgi ve bilgi olmayan salgını) meselesiyle müsabaka ihtimali yüksek.
Salgınla ilgili hakikat, muteber ve sansürlenmemiş bilgilerin ehemmiyetine dikkat çeken Tuğçe His Köksal, devletlerin bilgi gizleme ya da gerçeği eğip bükme yerine, kamu sıhhati için medya ile birlikte hakikatleri şeffaf biçimde paylaşmasının gerekliliğini vurguluyor.
Gülin Çavuş ve Mert Can Yılmaz ise “olgusal bilgilerin yerini, bizden gizlenenler ve bize ziyan vermek isteyenler argümanlarının almasının” yarattığı tehlikenin yanı sıra bilgi-komplo teorisi ayrımının ne kadar değerli olduğunu hatırlatıyor.
Kitaptaki makaleler okunduğunda ulaşılabilecek sonuçların başında kâr odaklı, halk sıhhatini ve kamu faydasını tehlikeye atan neoliberal kapitalist sistemin ve onun medya nizamının yerine, yeni ve alternatif bir yaklaşım yaratmanın zaruriliği geliyor. Covid-19 pandemisi bu manada çıkarılması gereken derslerle dolu. ‘Pandemi Neoliberalizm Medya’nın muharrirlerinin ortak vurgusu da bu.