Kazım Gündoğan
Türkiye düşün dünyasında üzerinde en az konuşulan ve tartışılan bahislerden biri Türkiye Musevileri Akbatı Escort Bayan ve Holokost sürecinde Türkiye’nin hali hususudur Bunun nedenleri konusunda net şeyler söyleyebilmem güç Çünkü benim de içinden geldiğim sosyalist düşün dünyasında bu husus gereğince bilinen yahut araştırılan bir bahis olmadı Akbatı Escort Bu türlü olunca sağlıklı fikir üretimi gerçekleşmedi üretilen fikirler sonlu kaldı ya da resmi tarih tezinin gölgesinden kurtarılamadı
Pek çok alanda olduğu üzere bu mevzuda da Türkiye resmi tarih yazımı Escort Akbatı söylemi uzak ve hastalıklı haliyle aktifliğini sürdürmektedir Bu mevzuya dikkatleri çekmek hakikatin bilinmesini sağlamak ve yeni bir tarih şuuru ve yazımına katkıda bulunmak gayesiyle bu alanda uzun yıllardır çalışmalar yapan eserler üreten akademisyen muharrir Corry Guttstadt ile bir söyleşi gerçekleştirdik
Türkiyeli Musevilerin tarihine dair kısa bir bilgiyle başlayalım Osmanlı İmparatorluğu’nda Musevilerin ekonomik toplumsal ve siyasal durumu nasıldı Yaklaşık ne kadar Yahudi yaşamaktaydı Bir hilafet devleti olan Osmanlı nın Hıristiyanlar ve Kızılbaşlar da olduğu üzere Museviler üzerinde de bir baskısı var mıydı
Sorunuza bir itirazla başlamak istiyorum Osmanlı İmparatorluğu ve bir hilafet devleti olan sözüyle güya tek tip katı sârih ve muhakkak bir gayeye yönelik altı yüz yıllık bir siyaset varmış iması ediliyor Bu tarih dışı ve yanlış bir yaklaşım Osmanlı Devleti kurulduktan iki yüz küsur yıl sonra hilafet ilan edildi Ayrıyeten İslamiyet e verilen ehemmiyet ve uygulamalardaki sertlik dönemsel ve bölgesel olarak çok değişiyordu Örneğin Alevilerin yöresel devlet temsilcileriyle âlâ alakaların olduğu periyot de vardı Yani bu soruya genel bir karşılık vermek mümkün değil
Musevilere gelince Türk resmi tarih yazımında ve Türkiye de çoklukla anlatılan öykü Biz mert Osmanlılar Musevileri konuk olarak kabul ettik Münasebetiyle konuk olarak davransınlar bize bir minnet borçları var itiraz etmesinler
Buna rağmen birinci vurgulanması gereken konu Anadolu da yahut bugünkü Türkiye topraklarında Türklerden ve Osmanlılardan çok evvelden beri Musevilerin yaşadığıdır Osmanlı nın fethettiği her kentte mesela Bursa Edirne de bir Yahudi cemaati mevcuttu İkincisi Osmanlı topraklarında yaşayan Musevilerin çok farklı kümeleri vardı Eski Bizans topraklarında birinci Yahudi diasporası olarak isimlendirebileceğimiz Romanyot Musevileri yaşıyordu Çabucak çabucak bütün Ege ve Akdeniz kıyılarında Roma dan yani Bizans tan kalma Yahudi cemaatleri vardı Bugünkü Kürdistan topraklarında Aramca konuşan Yahudi cemaatleri vardı Mesela Hakkâri Van ve bugün Irak Kürdistan ında bulunan Akra da Arap bölgelerinde de yerleşik Yahudi cemaatleri vardı Bağdat taki cemaat çok kıymetliydi 20 yüzyılın başlarında dahi Bağdat ın nüfusunun yüzde yirmisi Yahudi ydi Onun dışında 15 ve 16 yüzyılda Reconquista olarak isimlendirilen Hıristiyanların İspanya yı fethetmesiyle ve orada yaşayan Yahudi ve Müslümanları ya mevt ya vaftiz sloganıyla zorla ihtida ettirip öldürüp yahut topraklarından kovması sonucunda 16 yüzyılda on binlerce Sefarad Musevisi İber Yarımadası ndan önce İspanya sonra da Portekiz den Osmanlı topraklarına geldi Bugün Türkiye de yahut öbür ülkelerde yaşayan Türkiyeli Musevilerin çabucak hepsi Sefarad kökenli olduklarını cetlerinin İspanya dan geldiklerini argüman ediyorlar
Sefarad göçü natürel ki çok kıymetlidir fakat tarih yazımında sayı yahut oran olarak birden fazla vakit abartılıyor 17 yüzyılda örneğin Konstantinopolis İstanbul Yahudi cemaatinin lakin dörtte birini Sefaradlar oluşturuyordu Pekala neden çok daha fazlası kendini Sefarad olarak algılıyor yahut neden Türkiye nin tarih yazımında çabucak herkes bütün Türkiye Musevilerini Sefarad olarak isimlendiriyor Kanaatimce karşılığı şudur Sefaradlar birinci geldikleri vakit ekonomik ve kültürel açıdan yeterli durumdaydılar İspanya dan o devrin çağdaş bilimini sanatını ve parasını getiriyorlardı Hasebiyle gelmeleri Osmanlı Devleti için yararlıydı Bu sebeplerle hekimlik yahut diğer bilgi isteyen mesleklerde hatta yönetimde yer bulabildiler Fakat Osmanlı yönetimi bir ayrım yapıyordu Osmanlı vergi ve yönetim kaynaklarında Museviler sürgün ve kendi gelen olarak ikiye ayrılıyordu Kendi gelen ile İspanya dan gelmiş vasıflı eğitimli ve bazen varlıklı Sefarad Musevileri kastediliyordu Sürgün olan ise Osmanlı yönetimi tarafından devletin gereksinimlerine nazaran sürgün edilenlerdi Örneğin Konstantinopolis fethedilirken kentin büyük kesiti talan edildi ve Osmanlı idaresi kente alışık esnaf ve sanatkâr insanları kente getirmek istedi Selanik te yaşayan Musevileri ve öbür etnik kümeleri bu maksatla toplayıp Konstantinopolis e sürgüne tabi tuttu Kendi gelen olarak sınıflandırılan küme hem vergi hem haklar açışından çok avantajlı bir durumdaydı Sürgün olarak bir kente sürülen Musevilerin birkaç jenerasyonunun de o kenti terk etmesi yasaktı ve Osmanlı yönetiminin onlara emrettiği mesleklerde çalışmak zorundaydılar Hasebiyle Sefarad olmak avantajlıydı ve sonraki yüzyıllarda öbür Museviler de giderek Sefaradlaştı Artık ezici çoğunluk kendini İspanya dan gelen Musevilerin torunu olarak tanımlamaktadır
Fakat Sefaradların bu altın dönemi 100 150 yıl sürdü 18 yüzyıldan itibaren Musevilerin durumu bozulmaya başladı 18 19 yüzyıllarda Avrupa dan gelen gezgin yahut diplomatlar raporlarında ve anlatımlarında Musevilerin çok yoksul olduğunu vurgular Ermeniler ve Yunanlardan daha da düşük konumdaydılar Fakat 19 yüzyılın sonunda eğitimle birlikte bu durum kısmen düzelecekti Yeniden de 19 yüzyılın sonunda tipik ortalama bir Yahudi düşündüğümüzde onun bir hamal olduğunu bir banker olmadığını görürüz İçlerinde birkaç banker olsa da Musevilerin ezici çoğunluğu fakirdi ve nüfus olarak da öteki gayrimüslim kümelerden azınlık demeyeyim daha az idiler 20 yüzyılın başında Osmanlı topraklarında yaklaşık 350 bin Yahudi yaşıyordu Kalabalık bir nüfus elbette dünya çapında Rusya ve Amerika dan sonra gelen üçüncü büyük cemaat idi fakat alışılmış sayı olarak Toplumun bütün nüfusuna oranı ise yaklaşık yüzde 2 yi buluyordu
Osmanlı nın çöküşü ve uluslaşma sürecinde bilhassa Jöntürkler olarak bilinen ve sonra İttihat ve Terakki ye dönüşen siyasal harekete bakıldığında Türk Ermeni Kürt Rum kökenli eğitimli insanlardan oluştuğu görülür Bu süreçte Yahudi toplumunun aydınlarının nasıl bir tavır aldığı konusunda neler söylemek istersiniz
Müsaade ederseniz Jöntürk lere gelmeden evvel kısaca II Abdülhamit periyoduna değinmek istiyorum zira o periyotta Musevilerin durumunu üç etken değiştirdi Birincisi eğitim konusunda önemli bir ilerleme kaydettiler Abdülhamit aslında genel bir eğitim sistemi getirmişti Birebir periyotta Fransız Musevilerinin bir hayır kurumu olan Alliance Israélite Universelle Osmanlı ve Ortadoğu da pek çok okul kurdu Bu sayede eğitim düzeyleri bir iki jenerasyon içerisinde düzgünleşti İkinci etken Osmanlı da yaşayan Yahudi toplumunun bileşiminin göçlerle değişmesidir Doğu Avrupa dan Rusya dan hatta Romanya dan oradaki pogromlardan katliamlardan kaçan Museviler Osmanlı ya geldi Abdülhamit gelenlerin birçoğunun Filistin e yerleşmesine müsaade etmediği için İstanbul a yahut Ege yöresine yerleştirildiler ve birçok Anadolu ve Bağdat tren çizgilerinin inşaatlarında çalışıyorlardı İşin ilginci bunların belirli bir bölümü siyasi fikirleri benimsemişti Yani gelmeden evvel zati ya sosyalist ya da Siyonist’lerdi Üçüncü etken irtibat imkanlarının artmasıdır Ulaşım ticaret haber alma imkanları Musevilerin Batı Avrupa ülkeleri ile münasebetlerini kolaylaştırıyordu Kimileri bu ülkelere seyahat ediyordu Ayrıyeten binlerce Osmanlı Musevisi Fransız hükümetinin onlara sunduğu vatandaşlığı proteksiyon dediğimiz himayeyi kabul etmişti Bu etkenlerin bir sonucu olarak cemaat içerisinde kutuplaşma demeyelim de üç küme oluştu Birincisi klâsik olarak biraz muhafazakâr olan klâsik ömrü ve padişahla bağları motamot sürdürmek isteyen siyasetle ilgilenmeyen yahut siyasetten uzak kalmak isteyen kesitti İkincisi Alliance cılar dediğimiz kesim Yani Alliance okullarının mezunları ki esasen mezunların dernekleri vardı Onlar aydınlanmanın bedellerini savundular Bu kıymetleri savunanların muhakkak bir kesiti Jöntürklere yakın bir hal takınmışlardı Üçüncü kesim ki onlardan pek bahsedilmez Siyonistlerdi Yani yalnızca illa Filistin e yerleşmek isteyenler değil Siyonistlerin sosyalist fikirlerini de benimseyen bir kesim bulunmaktaydı
Jöntürkler konusuna gelirsek Jöntürk kavramının bence iki manası var Birincisine geniş olan yani Abdülhamit e muhalif olan Paris te iki kongrede buluşan ya da öteki yerlerde örneğin Mısır da muhalif gazeteler çıkaran Türk Müslüman olmayan diğer kümelerin da dahil olduğu muhalefet yelpazesi diyebiliriz Bugün Jöntürk dediğimizde İttihatçıları düşünüyoruz lakin İttihatçılar da onların milliyetçi fikirleri de sonradan hâkim oldu Bu açıdan son yıllarda yayılan Yahudilerin Jöntürklerle özel bir bağı var telaffuzunun saçmalığına dikkat çekmek istiyorum Bilhassa birtakım Ermeni etrafları birtakım solcular maalesef bu hususta İslamcı kesitin propagandasını benimsiyor ve Musevilerin Jöntürkler içerisindeki durumunu yanlış okuyup abartıyorlar Onlara nazaran Museviler Jöntürkleri İttihatçıları denetim ediyormuş bu büsbütün yanlış Musevilerin aşikâr bir bölümü İttihatçıları ya da çok daha geniş manada Jöntürkleri destekliyordu Lakin içlerinde Ahrar Fırkası nı yani liberal dediğimiz Prens Sebahattin in partisini destekleyen de vardı Şu da kıymetli Abdülhamit in baskıcı rejiminden sonra siyaset yapmak dernek yahut mecmua kurmak özgür olunca çok sayıda insan siyasete katıldı fakat fikirlerin çabuk değiştiği bir devir yaşanmaktaydı Bugün İttihatçı olan biri iki yıl sonra komünist olabiliyordu Bugün Ahrar Fırkası üyesi birisi bir yıl sonra İttihatçı olarak karşımıza çıkabiliyordu Ermeniler için de keza bu geçerliydi Mesela Taşnak Partisi 1913 e dek İttihatçılarla koalisyon içindeydi Başlangıçta 1908 ihtilalini çabucak herkes seviyordu kucaklıyordu kardeşlik eşitlik ortak bir hür hayat için sokağa dökülmüştü pek çok kesitten insan Ancak bu durum vakitle değişti bunu unutmamak gerekiyor Mecliste en düşük mebus sayısı yalnızca 4 kişi ile Yahudilerin’di Rumların 23 Ermenilerin 12 4 Yahudi mebustan ise yalnızca ikisi İttihatçıydı buna rağmen Vitali Farragi Ahrar Fırkası’nı destekliyordu
1915 Ermeni ve Süryani 1919 Rum Pontus Soykırımı bir etnik paklık ve inanç kırımıydı Bunların yanı sıra mülkiyetin gasp edilmesi ve el değiştirmesiydi Türk ve İslam olmayan Yahudi toplumu bu soykırımlar sürecinde neler yaşadı
1915 Ermeni Soykırımı çalışma alanım değil bunu şerh düşmek isterim Ayrıyeten bildiğim kadarıyla Musevilerin Ermeni Soykırımı karşısında nasıl bir tavır aldığına dair kapsamlı bir çalışma da yok ABD de Vanderbuildt Üniversitesi’nde misyonlu olan Osmanlı Yahudi tarihçisi Julia Phillips Cohen bir yazısında 1895 1896 da Ermeniler’in İstanbul daki banka baskınından sonra gerçekleştirilen Ermeni Katliamı sırasında Musevilerin tavırlarını araştırdı O araştırmadan yola çıkarsak Musevilerin ortak bir tavırlarının olmadığı görülmekte Kimileri Ermenileri destekliyordu meskenlerine aldılar korudular Diğerleri da Müslümanlarla bir arada Ermenilere karşı yürüdü meskenlerini yağmaladılar Fakat burada sorgulanması gereken bir konu şudur Bir insanın tüm faaliyetlerini yalnızca etnik yahut dinî kimliğine bağlamak da sakıncalıdır Konut yağmalarına katılan şahıslar sanki bunu Yahudi olarak mı yaptılar yoksa yoksul lümpen olarak mı Bugün Avrupa basını uyuşturucu satanların etnik kimliğini öne çıkararak Kürt ya da Afrikalı uyuşturucu kaçakçıları yazdığında bunu protesto ediyoruz Bence tarih yazımında da buna dikkat etmek gerekir her davranışı etnik dinsel kimliğe bağlamamak gerekir
1915 in Jenosidi’nde bildiğim kadarıyla Museviler yekpare bir küme olarak bir tavır sergilemediler Mesela Osmanlı da bulunan ya da vakit zaman Osmanlı ya gelen Avrupalı Musevilerin kimileri Ermeni Jenosidine karşı seslerini yükselttiler Dreyfus un birinci destekleyenlerinden biri olan Fransız avukatı Bernard Lazare bunlardan biridir Kendisi bağlı bulunduğu Siyonist örgütünü Abdülhamid e gösterdikleri oportünizm yüzünden sertçe eleştiriyordu
Ayrıyeten bir örnek anlatabilirim size Romanya dan çocukken ailesiyle Filistin e göç etmiş İbranice buna aliyah denir yani aliyah etmiş Sarah Aaronson orada kardeş ve arkadaşlarıyla Nili isimli küçük bir Siyonist kümeye katılır Kendisi bir orta İstanbul da evli olup kocasından ayrılmıştır ve tam 1915 yılında İstanbul dan Filistin e dönünce trenden tehcir edilen Ermeni kafilelerini görüp dehşete kapılmış ve sonraki bir iki ay bunun travmasını yaşamıştır Bunun üzere Nili kümesi sıra bize gelecek tasası ile radikalleşti ve İngilizlerle işbirliğine girdi Kimi araştırmacılar için değişik olabilir Sarah Aaronson un bir günlüğü var ve gördüklerini oraya not etmiştir Osmanlı ordusu Aaronson un üyesi olduğu Nili kümesine saldırıp ele geçirdiği Sarah Aaronson a feci azaplar yapar ve Sarah bu azap esnasında intihar eder Azap yapanlardan biri sonradan Türkiye nin en radikal İslamcı ve antisemitisti olacak Cevat Rıfat Atilhan dır
Ayrıyeten vaktinde Suriye ve Filistin in bölge valisi olan Cemal Paşa da Filistin deki cemaatlere karşı oldukça baskı uyguladı Mesela 1914 te Nili kümesi oluşmadan evvel Yafa kentindeki cemaati topyekün kentten sürdü 1917 de Tel Aviv deki cemaatin de sürülmesini emretti Lakin bu buyruk memleketler arası baskı ve Osmanlıların müttefiki olan Almanların müdahalesiyle engellendi Bu da Alman Hükümeti’nin isteseydi Ermenilerin Jenosidi’ni durdurmak için bir şeyler yapabilecek güçleri olduğunu gösteriyor Buna karşın yapmadılar
Ancak genel olarak o bölgenin yani Filistin ve Suriye nin dışında Osmanlıların Jöntürklerin Museviler’e yönelik özel bir siyaseti yoktu Elbette birçok küme üzere Birinci Dünya Savaşı ndan ve sonuçlarından etkilendiler Osmanlı Musevileri’nin ağır olarak yaşadığı bölgelerde mesela Trakya Ege kıyısı Gelibolu üzere savaşın çok şiddetli olduğu yerlerde yaşayan Yahudi cemaatler tahribata maruz kaldı Çok sayıda insan hayatını kaybetti malından mülkünden oldu Kimilerinin yaşadığı bölgeler birkaç sefer el değiştirdi ve gelen taraf Museviler’i öbür tarafı tutmakla suçluyordu Yunanlar geldiklerinde Musevilere siz Türk tarafını tutuyorsunuz Türkler gelince Musevilere Siz Yunanlılarla birlikte çalışmışsınız diyerek baskı uyguladılar
Cumhuriyet devrine gelelim ırka dayalı ulus devlet inşa süreci Türkçülük ve İslamcılık üzerinden devam ederken Yahudi toplumunun hissesine ne düştü
Bu noktada birinci olarak Kurtuluş Savaşı kavramına dikkat çekmek istiyorum Bence tırnak işareti ile kullansak da yanlış zira bu kavram Türkiye yi emperyalist güçlerin kurbanı olarak gösteriyor Azınlıklar da emperyalist güçlerin beşinci kolu olarak görülüyor Bu tarih anlatımı bugüne dek devam ediyor ve yalnızca İslamcı ve sağ görüşlü bölümlerce değil solcular tarafından da benimseniyor Halbuki Birinci Dünya Savaşı Osmanlı yahut İttihatçılar tarafından sürülen bir yayılma savaşıydı Orta Asya ya kadar ilerlemeyi hedeflediler ve kaybettiler Şimdi 1918 sonbaharında Osmanlı ordusu Bakü yü işgal etti ve bütün o bölgeye yayılmayı hedefliyordu Mağlup olunca kendilerini mağdur ve kurban olarak gösterdiler Savaş gayrimüslim cemaatler için çok makus sonuçlar doğurdu Aslında Kurtuluş Savaşı İslami bir projeydi ulusal müdafaa cemiyetleri İslami örgütler olarak kuruldu Kitaplarda öğrendiğimiz emperyalist güçlere karşı sürdürülen bir savaş olduğu fakat fiilen Doğu da Ermenilere ve Batı da Rumlara karşı verilen bir savaştı
Museviler aslında iki taraf ortasında kaldılar Müslüman olmadıkları için birinci etapta orduya alınmamışlardı hatta kimileri çalışma tugaylarına sürüldü Leyla Neyzi nin yayınladığı bir Yahudi nin günlüğünde bu konu ayrıntılı anlatılmaktadır Birtakım Museviler ordu resmileşince savaşa katıldılar Fakat genel olarak Yahudi cemaatleri iki cephe ortasında kaldı ve bilhassa esaslı Yahudi cemaatlerinin ağır olarak yaşadığı İzmir Aydın Edirne üzere kentler savaşta talan edilince cemaatleri de talan edildi Hatta birtakım yerlerde örneğin Aydın da Türkler kenti Rumlardan geri alınca Musevilere orada yerleşmeyi yasakladılar
Erişebildiğim hatıra ve arşivlere nazaran Musevilerin birçoklarının Cumhuriyet’ten olumlu beklentileri vardı Bunun farklı nedenleri vardır Osmanlı nın son devrinde Musevilerin durumu kısmen güzelleştiği için Hıristiyanlar tarafından rakip olarak görülüyorlardı ve bazen de Hıristiyan azınlıkların baskılarına maruz kalmışlardı Türk Yunan Savaşı nın akabinde geri çekilen Yunan birliklerinin yaptığı hücumlara da maruz kaldılar Batı Anadolu Musevilerinin bir kısmı en azından vaktin sözcülük misyonunu üstlenen Yahudi entelektüellerinin birden fazla Türkleri kurtarıcı olarak görüyordu ve Kemalistlerin ilericilik ve laikleşme coşkularını paylaşıyorlardı
Fakat bu beklentilerin birçok boşa çıktı Museviler Ermeni soykırımı ve Rumların mübadelesinden sonra birden fazla yerde tek yahut en büyük ve görünür azınlık hâline geldiler ve milliyetçi hücumların maksadı oldular Birinci yıllarda bile karalama kampanyası yürütüldü Mesela solcu geçinen Celal Nuri ki kendisi sonra İleri ismini aldı ve gazetesinin ismi de İleri ydi yazılarda Musevileri Kanımızı emenler diye maksat gösteriyordu Ayrıyeten Lozan Antlaşmasıyla Musevilere ve öteki gayrimüslim azınlıklara verilen cemaat otonomisi çok kısıtlandı 1926 da çıkan Memurin Kanunu ndan dolayı de binlerce gayrimüslim işten atıldı Memur yalnızca devlet şirketlerinde ofiste çalışanlar değildi Tramvay sürücüsü garda yahut limanda çalışan emekçiler de memur sayılıyordu Avrupa da yaptığım röportajlarda çok sayıda Türk kökenli Yahudi bana babalarının bu türlü bir işten atıldığı için Avrupa ya geldiklerini anlattılar Tekrar de Musevilere karşı uygulanan baskıların Ermenilere ve Rumlara yönelik baskılardan daha az olduğunu eklemeliyim Mesela özgür dolanım hakkı Ermeniler ve Rumlar için büsbütün kısıtlanmıştı Hür sirkülasyon hakkı Museviler için kısıtlansa da aşikâr bir mühletten sonra yumuşatıldı Lakin kültürel Türkleştirme çok kıymetli burada Yahudi okullarının kimileri kapatılıp kimileri tam denetim ve kontrol altına alındı Kendi etnik yahut dinî kimlikleri üzerine dernek kurmaları yasaktı En bariz Türkleştirme uygulaması herhalde Vatandaş Türkçe Konuş kampanyasıdır Bu yüzden birçok yerde diğer bir lisanda gazete okuyan beşerler taarruza uğradı Milliyetçi öğrenciler Yahudi Hastanesi nin İbranice yazılarını çekiçle söktüler Bütün bunların sonucu olarak on binlerce Yahudi Türkiye yi terk etti Okuduğum anılar yahut raporlardan çıkardığım sonuç ortak hissiyatın şu olduğudur Biz Cumhuriyet’ten olumlu beklentilere sahiptik lakin Türkiye Cumhuriyeti nin eşit vatandaşı olma umudumuz boşa çıktı zira daima dışlandık