Gizem Bilkay
Günther Anders’in ‘Günlükler – Umutsuzsam Bana Ne! Değilmişim Üzere Devam!’ kitabı, geçtiğimiz ay birinci defa Türkçeye çevrilerek İthaki Yayınları tarafından yayımlandı. Kitabın çevirisi Herdem Belen ve Hüseyin Ertürk tarafından yapıldı.
Neredeyse 70 yıla uzanan mesleği boyunca çok sayıda makale, hikaye ve şiir yayımlayan Günther Anders, Jean-Pierre Dupuy’a nazaran yirminci yüzyılın en ihmal edilen Alman müellif ve filozofudur. Atom çağında varlık, ahlak ve mana sorgulamalarına girişmiş birinci düşünürlerden biri olan Anders, birebir vakitte Hannah Arendt’in birinci eşi ve Walter Benjamin’in kuzeni olarak da biliniyor.
Anders, kitaplarında ekseriyetle İkinci Dünya Savaşı, Yahudi Soykırımı, Hiroşima, Vietnam Savaşı, gelişen teknolojinin yıkıcı potansiyeli ve hem hocası hem de etkilendiği düşünür olan Heidegger üzerine yazmıştır. Bununla birlikte, yapıtlarının birçoğu şimdi ne İngilizce ne de Türkçe’ye çevrilmiştir ve gördüğü ilgi hala kendi vaktinin başka düşünürlerine kıyasla sönük kalmaktadır.
KAYDEDİLEN ÇOCUKLUK
Muharririn günlüklerle olan münasebeti çocukluktan başlamış, 1902 yılında üç çocuklu bir ailenin ortanca çocuğu olarak dünyaya gelen Anders’in psikolog anne-babası üç kardeşin de bütün çocukluğunu günlükler ve fotoğraflarla kayıt altına almıştır. İlerleyen yıllarda ebeveynlerinin yazdığı ‘Erken Çocukluk Psikolojisi’ kitabının temellerini oluşturan bu günlüklerle bir arada, günlük tutmanın hem bir aile geleneği hem de müellifin ilerleyen yıllardaki yazma pratiklerini ve psikolojisini şekillendiren etmenlerden biri olduğunu söyleyebiliriz.
Bahsi geçen günlüklerde annesi, onu son derece zeki ve hassas bir çocuk olarak tanımlamış ve şu tabirleri kullanmıştır: “Günther, farklı olma konusunda açık bir dilekle çalışıyor. […] Kitlelere karışmaktan, kalabalıkta kaybolmaktan düpedüz korkuyor..” Hakikaten, 1930’ların başında Berlin’de bir gazetede yazmaya başlarken seçtiği ve sonrasında bütün yazılarını yazdığı soyadı olan ‘Anders’ Almanca’da ‘farklı’ manasına gelmektedir.
Bazılarınca ailesinin kendisini bir denek üzere kullanmasına reaksiyon olarak soyadını değiştirdiği söylense de muharrir bu savları hiçbir vakit kabul etmemiştir. Hatta kitabın birinci çıkışından otuz sekiz yıl sonra, 7. baskıya önsöz yazarken ailesine teşekkür mahiyetinde ibareler düşüp Anders-Stern olarak imzalamıştır. İhtimamla kaydedilen çocukluk anılarını okumanın ‘kişisel bir baş dönmesi (vertigo) tecrübesi gibi’ olduğunu tabirini de kullanmıştır.
ENTELEKTÜEL ETKİLEŞİMLERİ
Doktorasını Freiburg Üniversitesi’nde Edmund Husserl’in yanında tamamlayan Anders, Martin Heidegger’den de dersler almıştır. Hannah Arendt ile tanışmaları Heidegger’in derslerinden birinde olmuştur. Bertolt Brecht ile de dostluk kurmuştur, hatta Nazi Almanyası nedeniyle o devirde yayınlanamayan Molusya Katakombu romanını ona emanet etmiştir. 1933 Mart ayında savaş sebebiyle Almanya’yı terk ederek Paris’e kaçan muharrir, 1936 yılında ise kendisini bir türlü oraya ilişkin hissedemediği Paris defterini kapatıp ABD’ye gitmiştir.
Arendt ile evliliği de bu yıllarda biter. ABD’de sürgünde 14 yıl kalacaktır. Burada Adorno, Horkheimer üzere düşünürlerle irtibat halinde olmuş, fakat hiçbir vakit Frankfurt Okulu içerisinde yer almamıştır.
1950’de Avrupa’ya döndükten sonra Viyana’ya yerleşmiş ve akademik meslek yapmayı seçmiştir. Müellif ve politik aktivist olur ve otuza yakın kitap yayınlar. Hayatının son periyotlarında, çalışmaları Theodor Adorno Mükafatı (1983) ve akademik düzyazı için Sigmund-Freud Mükafatı (1992) dahil olmak üzere bir dizi mükafatla onurlandırılmıştır. Anders kimi mükafatları politik görüşlerine karşıt düştüğü gerekçesiyle kabul etmemiştir.
Kendisini etkileyen düşünürler kadar, kendisinden etkilenen de birçok düşünür olmuştur. Örneğin sosyolog Zygmunt Bauman, son yıllarda modernite, kötülük ve globalleşme üzerine yazılarında Anders’in ideolojisine sıklıkla atıfta bulunan düşünürlerden biridir. Bauman, Global Çağda Toplumsal Eşitsizlik (2011) isimli kitabında, Modernite ve Holocaust’u yazarken Anders’in vardığı sonuçlara maruz kalmadığı için derin bir hüzün duyduğunu yazmıştır.
ANDERS’İN MARJİNALLEŞMESİ
Anders’in Viyana’da yaşadığı yıllarda Viyana entelektüel bir ilgi merkezi olmaktan uzaktaydı. Komünist Doğu ile Kapitalist Batı ortasındaki güç gayretinin tam kalbinde yer alan Berlin ve Paris, hem politik hem sosyokültürel manada Avrupa’nın merkez başşehirleri haline gelmişti. O vakitler, ‘Viyana Paris değildi ve Anders, Sartre değildi.’ Onun sesi, Fransız çağdaşları kadar gür duyulmadı…
Bununla birlikte, Anders’in Anglosakson entelijansından dışlanmasında yerin yanı sıra öbür faktörler de rol oynamıştır. Marjinalleştirilmesinin nedeni yalnızca bir yazım tarzı yahut fiziki şartlar problemi değil, tıpkı vakitte lisan, pozisyon ve tarihi bağlam problemidir. Auschwitz’i Hiroşima’nın yanına yerleştiren, ikisini muadil tutan ve Batı’da totalitarizmin işaretlerini tespit eden yazılarıyla çemberin dışında kalacağının sinyallerini en başından beri vermekteydi.
Bilindiği üzere, Nazilere karşı kazanılan zafer, Hiroşima ve Nagazaki’ye atom bombası atılması, Dresden’in bombalanması üzere tartışmalı hareketleri gölgede bıraktı. Savaş sonrası oluşan politik ortamda, bu ataklar istisnai ve kimi yerde olumlu bakış açılarıyla değerlendirildi ve neredeyse kimse yanlışlı bulunmadı. ABD hiç suçlanmadı ve Washington’un atom bombası kullanımının sorumluluğunu kabul etmesi beklenmedi.
Bundan farklı bir yaklaşım benimseyen Anders, Amerika’nın Vietnam’daki siyasetini her vakit sertçe eleştirdi ve Bertrand Russell ve Jean-Paul Sartre’ın katıldığı Russell Mahkemesinin de bir üyesiydi. ABD’nin savaş kabahatleri ve milletlerarası hukuk ihlallerinden ne ölçüde sorumlu tutulabileceğini araştırdı. Arendt ve başka birçok çağdaşının bilakis Anders, Vietnam’daki Amerikan askerlerini İkinci Dünya Savaşı’ndaki Nasyonal Sosyalistlerle eş tutmakta tereddüt etmedi.
Bu üzere radikal bulunan görüşleri nedeniyle Günther Anders’in her vakit çizgi dışında kaldığını/bırakıldığını söyleyebiliriz. Lakin kendisinin de hiçbir vakit çizgi içinde olmak, onaylanmak, tanınmak, akademiye ve çeşitli kurumlarla hemfikir olmak üzere tasalarının olmadığını da belirtmek gerekir. Bu çizgidışılığı bir mağduriyetten fazla muharririn kendi seçimi ve dik duruşu olarak okumayı tercih ederim.
HİROŞİMA VE AUSCHWITZ: MAXIMA MORALIA
Adorno, o ünlü kelamında ‘Auschwitz’den sonra şiir yazmak barbarlıktır’ der. Hiroşima’dan sonra şiir yazılabilmiş olmasından hiçbir vakit bahsedilmez. 1960’ların başında Arendt’in ‘kötülüğün sıradanlığı’ tarifi vaktin ötesinde ve mevzunun içeriği ve tazeliği itibariyle hazmedilmesi sıkıntı bir noktada idi. Hiroşima’nın değeri ve sonuçlarına ait Anders’in görüşleri de vaktinde tıpkı bu halde reaksiyonla karşılandı.
Anders, insanların kendi yarattıkları makineler ve silahlarla köleleştirilmesine tahammül edemiyordu. Özgür bir hayat sürmelerini engelleyen bu makinelerin, bir de üstüne onları kitlesel olarak yok edebilmesi gerçeği üzerinde sıkça ve ısrarla durdu. Globalleşme ve ‘akışkan modernite’ çağında nükleer ve biyolojik silahlarla ilgili ahlaki ve politik ikilemler bugün hala en sert halde devam etmektedir. Hiroşima ve Nagazaki’den beri atom bombasının (neyse ki!) kullanılmamış olması ve bir yerlerde kilit altında tutulması her şeyin yolunda olduğu izlenimini uyandırmamalı.
Anders, kitaptan alıntı ile bu mevzuya ait şunları müellif: “Hiroşima ve Auschwitz çağımızın hakikaten en büyük ahlak skandalları oldukları ve önümüze en kıymetli ahlaki ödevleri koydukları için bu iki temaya ait yazılmış metinlerin üst başlığı şu olmalı: Maxima Moralia.’’ (Günlükler, sf.338)
Kitle imha silahlarının, silahlı yasa dışı örgütler yahut diktatör devletler tarafından her an kullanılma ihtimali ve büyük bir krizin patlak verme mümkünlüğü günümüzün teknolojik dünyasında artık daha da yakın. Günther Anders, insanlığın yirmi birinci yüzyıldaki istikrarsız pozisyonunu ve teknolojik köleliğini bu çerçeveden öngörmüş ve yıllar öncesinden eleştirmiştir.
‘UMUTSUZSAM BANA NE! DEĞİLMİŞİM ÜZERE DEVAM!‘
Günther Anders’in pesimist ve tıpkı vakitte ateist olduğunu söyleyebiliriz. Nietzsche’nin “Tanrı öldü ve biz onu öldürdük” tabirini kabul etmekle kalmamış, tıpkı vakitte hümanizmin öldüğüne ve hatta mevt kamplarında ve atom bombalarıyla katledildiğine inanmıştır. Savaş sonrası devirde Auschwitz’den sonra filozoflar, bilim insanları ve din adamları özgürlüğü, hümanizmi ve dini inancı tekrar inşa etmek için topluma durmadan umut pompalamaya çalışırken Batı’da sığınacak ahlaki bir vicdan arayan birçok kişiyi teşvik ve teselli etmeye çalışanların ortasında Anders yoktu. Anders tüm bunların antiteziydi.
Hayali bir diktatörlük kurgusu ile yarattığı Molusya ülkesini anlattığı Molusya Katakombu kitabında şöyle muharrir; ‘’Ne umut edin, ne yakarın. Sırf eyleyin. Umut eden, sıkıntıyı daima diğerlerine ya da hasmına havale eder. Yakarmaksa tapmaktır.’’
Günther Anders’in herkesin harcı olmayan ve bazılarınca eleştirilen esprili, muzip, karamizahvari bir lisanı var. Yazım lisanının yer yer eklektik olduğunu söyleyebiliriz.
Anders, sürgün periyodunun eseri olan bu Günlükler kitabının ‘süregelen yıkımı açığa çıkaran mikroskop’ olduğunu belirterek bunların, biyografik yahut tarihî kayıtlar olarak değil, günümüze eleştirel bakış açıları getiren bir araç olarak okunması gerektiğini aktarıyor.
Kitabın önsözünden alıntıyla: “Bu günlerde statükonun çetin cevizliğini, insanoğlunun akıl almaz körlüğünü, etimolojisini gözden kaçırmadığı ve hiç sevmediği ‘düzen’ sözcüğünün yaşama nasıl musallat olduğunu bilerek -gemileri kalkış limanında yakanlardan da hazzetmez- bu durumla da kendi haliyle de hiç ilgilenmeden dünya ahvaline baş tutarak yazmış yaşamış bir düşünürün lisandaki hınzırlığına eşlik eden yalın düstur çabucak her sayfada hissedilir: ‘’Umutsuzsam bana ne! Değilmişim üzere devam!“
Sürgünden sonra Avrupa’ya döndüğünde, 1936’da giderken bıraktığı dünya yerinde değildi. 1950’ye gelindiğinde, Avrupa ve ikiye bölünen Almanya süratle toparlanırken, savaşın bıraktığı maddi ve manevi kalıntılar ile sadece tüketim yoluyla baş eden bir toplum buldu karşısında.
Münasebetiyle Anders’in bu tarihten sonraki çalışmaları sırf teknolojik değişimin insan üzerindeki tesirine değil, tıpkı vakitte bunun bir çeşit kültürel amnezi halinde vuku bulmasına da dikkat çeker nitelikte. Anders, totaliter güç yapılarını korunurken ve tekrar üretilirken geçmişle hesaplaşılmadan, içi boş tüketimci hayat usullerine olan geçişi ‘yıkımın yıkımı’ olarak isimlendiriyor.
Günther Anders, ‘Günlükler’ kitabında ve sonrasında, bu konjonktürde okunması gereken ‘günümüz dünyamızın devam eden yıkımı’ dediği şeyi açığa çıkarmaya ve bununla yüzleşmeye çalışmaktadır.
ANDERS’TEN BUGÜN NE ÖĞRENEBİLİRİZ?
Günther Anders, hayatı ve vefatından sonraki birkaç yıl boyunca, kısmen nükleer silahsızlanma hareketine iştirakinden ve takviyelerinden ötürü, bir filozof ve bir düşünürden fazla bir aktivist ve bir ideolog olarak değerlendirilmiştir. Onun fikirlerinin tekrar incelenmesi ve aktüel bir bakış açısı ile okunması, bugünün dünyasında ideoloji, sosyoloji ve aktüel siyaset çalışmalarına birçok açıdan katkıda bulunabilir.
Nükleer silahların, silahlı yasa dışı örgütlerin eline düşme riskinin olduğu, insansız hava araçlarının insanları öldürdüğü, bilgisayarların, akıllı telefonların, internet ve toplumsal medyanın her kısma nüfuz ettiği bir çağda hayatın ve insanların ürettikleri teknolojiye ne ölçüde bağımlı olduklarını ve bağımlı hale geldiklerini gösteren Anders’in ideolojisinden hala çok şey öğrenilebilir.