Selahattin Özpalabıyıklar yazın dünyasının kıymetli isimlerinden biri. Ömrünü yazıya, çeviriye ve editörlüğe verdi. Gazeteye günlük çapraz bulmaca hazırlamaktan ansiklopedi yazarlığına kadar, birbirinden farklı ancak yaratıcılıkta kardeşleşen işlerde çalıştı. Onun tabiriyle ‘kendi kitabı’ ‘Göndermeler’ Ekim 2018’de Everest Yayınları’ndan çıktı. İkinci kitabı ‘İtalik Benim’ geçtiğimiz günlerde yeniden Everest Yayınları tarafından yayımlandı. ‘İtalik Benim’in satırlarında, yazıya, kitaplara, çeviriye, editörlüğe dair birçok fikir, anı, tecrübe gizli.
Selahattin Özpalabıyıklar ile ‘İtalik Benim’i konuştuk.
Yazın dünyasına bir ömür emek verdikten sonra, iki buçuk sene üzere kısa bir müddette iki kitabınız yayımlandı. ‘Göndermeler’ 2018 Ekim’inde, ‘İtalik Benim’ ise geçtiğimiz günlerde yayımlandı. Buradan yola çıkarak iki soru sormak istiyorum. Birincisi, “Göndermeler” Betül Kadıoğlu’nun size taktığı “Göndermelerin Efendisi” lakabından geliyor, pekala, ‘İtalik Benim’ nereden çıktı? İkincisi, birçok müellif Bold, hatta altı çizili Bold’u tercih edebilirken siz neden italik olmayı tercih ettiniz?
Hem italik olmayı tercih ettim, hem de italiği temellük ettim diyeyim. Zira bu başlık, Türkçenin tevriye imkânını kullanarak, hem “İtalik benim!” hem de “İtalik benim!” diyor. Kul Nesimi’nin “O yâr benim, kime ne!” deyişi üzere tıpkı. Bir yanı bu. Öte yandan, italik, matbaacılığın birinci çağlarında metinlerin kapladığı alanı küçültmek, böylelikle maliyeti düşürmek emeliyle üretilmiş bir yazı hali bilindiği üzere. Ben de hayatta fazla yer kaplamak istemiyorum diyebilirim. Ya da en azından kaplıyormuş üzere görünmek istemiyorum. İtalik birebir vakitte metinde dikkat çekmesini istediğimiz yerleri göstermek için kullanılıyor. (Bold yani siyah ya da koyu dediğimiz yazı da o denli. Lakin o çok kaba, yazının görünüşünü hantallaştırıyor. O yüzden pek sevmem ben.) Yani bir taşla iki kuş: Hem yavaşça eğilip temenna ederek uzayda kapladığım yeri azaltıyorum, tahminen maksat küçültüyorum askerde dedikleri üzere, hem de daha çok görünür oluyorum.
Kitaptan bir pasajla devam edelim: “Alman şarkiyatçı Oscar Rescher (Osman Reşer), hocası İsmail Saib Sencer’in cenazesinde Uzman İz’e, ‘Siz Türklerde ve genel olarak Doğulularda bir şey var. Öyle şeyler var ki nasıl olup da bildiğinize şaşıyorum, öyle şeyler de var ki nasıl olup da bilmediğinize şaşıyorum,’ diyor. Becerikli İz de, ‘İşte ona ‘Metotsuz Şark Usulü’ derler,’ diye karşılık veriyor. İşte benim şeklim da bu: Metotsuz Şark Usulü; sistemsiz, baş göz yara yara, el yordamıyla,” (s. 337).
Yazılarınızı okurken bazılarının dağınıklık olarak isimlendirebileceği, kitaplarla dolu bir masa geliyor gözümün önüne. Selahattin Özpalabıyıklar çeviri yaparken, yazı yazarken nasıl bir ortamda çalışıyor? ‘Metotsuz Şark Usulü’nü biraz tarifler misiniz? Ya da bu soruyu “Selahattin Özpalabıyıklar nasıl çalışır?” diye sadeleştirip, Proust Anketi’ne nazaran “gerçek hayatta favori bayan kahramanın” (s. 329)Eser Demirkan’a sorayım müsaadenizle…
Eser Demirkan: Selahattin Özpalabıyıklar nasıl çalışır sorusunun karşılığı oldukça karışık. Özpalabıyıklar nasıl çalışmaz, onu yanıtlamak daha kolay bence: Mutlaka planlı, sistemli ve disiplinli çalışmaz. Çeviri yapıyorsa teslim tarihini geciktirme ihtimali yüksektir, hatta çevirinin hiç bitmeme ihtimali bile vardır. Bu onun tembelliğinden değil, tam bilakis çalışkanlığından kaynaklanır. Tatile gittiğimizde bile bilgisayarı yanındadır ve gün uzunluğu çalışır. Aslında bu ‘dağınıklık’ onun ömür üslubudur. Özpalabıyıklar’ı tanıyan herkes, konuşurken açtığı parantezleri, birbirine eklemlenen ve sıçrayarak ilerleyen anlatma sürecini uygun bilir. Sevgili Yücel Demirel’in deyişiyle, konuşurken kendi kelamını keser.
Çalışırken de böyledir, elinde tıpkı anda daima birkaç iş vardır. Bir yazı ya da çeviride takıldığı bir yer için kitaplar alır, araştırmalar yapar, sayfalarca okuyup çeviriye dönmesi bazen günler sürer. Örneğin yakında yayımlanacak Brian Dillon’dan Denemecilik çevirisi için sanırım 20 kadar kitap aldı, 100’e yakın PDF metin inceledi. En fazla 140 sayfa olacak kitabın çevirisi için tahminen 1000 sayfadan fazla okudu, karıştırdı, taradı. Özpalabıyıklar’ın mütercim notlarını yazması, çeviri süreci kadar vaktini almıştır sanırım bu kitapta.
Selahattin Özpalabıyıklar: Editörlüğüm de öyledir ki benim! Manguel’in Hayali Yerler Sözlüğü mesela: Üç buçuk yıla yakın sürdü editörlüğü. Fakat yapılıp bitmiş çeviri üstünde çalışmadım. Tercümanlarımız Sevin Okyay ile Kutlukhan Kutlu çevirdikleri kısmı bana gönderiyorlardı, birlikte çalışıyorduk, peyderpey hazırlandı kitap. Her sayfası kaynak denetimi gerektiren bir kitap bu, zira esasen işlenmiş, paraphrase edilmiş alıntılardan oluşuyor, bütün o kaynakların (kitap, sinema, oyun, libretto vb.) yepyenilerinin ve varsa (kayda değer) çevirilerinin bulunması, çevirisi yapılıp Hayali Yerler Sözlüğü metniyle karşılaştırılması, pek çok alandan pek çok tabirin denetlenmesi üzere bir sürü iş. Sevin’le Kutlukhan bir yandan, ben bir yandan mecnun üzere kitap topladık bu yüzden.
Sizin için ‘kavga etmiş’ beşerler var. Kitapta “Ataç’ın Turgut Uyar için zarını atması üzere bu beşerler da benim için zar attılar. Az şey değil bu,” (s. 339) diyorsunuz. Evvel sınıf öğretmeniniz Özcan Beyefendi, Milliyet’in o yıl başlattığı İlkokullar ortası Bilgi-Kültür Yarışması’na gönderilmeniz için okulda öğretmenler konseyinde arbede etmiş; sonrasında Prof. Oya Köymen, Temel Britannica’da çalışmanız için; son örnekte de YKY’de editör olmanız için Enis Batur yayın heyetinde hengame etmiş. İnsanın ona inananlarla müsabakası lazım. Ancak her şeyden çok yazarlık-yayıncılıkta bu tahminen daha da geçerli. Ne dersiniz?
Dediğiniz yanlışsız. Zira bu işte kitapla başbaşasın, görünür değilsin. Daima söylerim: Kitabın üstüne kapanıp o denli çalışıyoruz biz – editörler de tercümanlar de. Pek ortalarda görünmüyoruz. (Yazar da birebir ‘kapanma’ ile çalışıyor olsa da, o bize nazaran şanslı: Onun görünürlüğü daha çok.) Yalnız ‘eser’imizle görünüyoruz böylelikle: Çevirdiğimiz ya da hazırladığımız kitapla. Kitaptaki billurlaşmış emeği görmek de pek o denli kolay değil. Bir derin görü gerektiriyor. Tercümanlarla, editörlerle tıpkı dalga uzunluğundan yayın yapıyor olması gerek insanın. Bu yüzden, bu işte insanın kendisine inanan, demek ki kendisini anlayan şahısları bulması güç. Ben yeniden de şanslıymışım, tahminen pek çok kıymet çorak topraklarda heba olup giderken, hayatımın kıymetli duraklarında, entelektüel kimliğimi bulmama, bugünkü ben olmama onlarsız edilemez katkılar sağlayacak insanları bulmuşum. Daha ne isterim!
İ.B.B. Kültür A.Ş. Yayınları’ndan çıkan İstanbul’un Meşhur Edebiyatçıları kitabında fotoğrafınız var ve altında Asım Prizren yazıyor. Kütüphanelerde, arşivlerde duran bir kitapta diğer bir isimle hafızalara kazınmak nasıl bir his?
Yanlış anlaşılmasın, o kitapta ‘meşhur edebiyatçı’ değil, kitabın muharrirlerinden biri olarak bulunuyorum. O fotoğraf da kitabın fikir babası ve hazırlayanı, bir mühlet evvel kaybettiğimiz Yusuf Çağlar’ın bana jesti. Daha fazlasını öğrenmek isteyen Göndermeler’e bakabilir. Ya da Borges üzere diyeyim: Tahminen de asıl ben Asım Prizren’dir, ben onun dışkimliklerinden biriyimdir, kim bilir…
Kitapta, Refik Durbaş’ın ‘Türkçem bitti yanmışım’ şiirini de örnek göstererek lisan bitmiyor fakat çevirmenin lisanı bitiyor diyorsunuz. Anna Kavan’ın Buz’unu çevirirken Redhouse’ın Osmanlıca-Türkçe sözlüğünden, Keats çevirirken Dede Korkut’tan tahlil buluyorsunuz. Sözleri bulmak için lisanda, bellekte, yazılmış satırlarda bir nevi arkeologluk yapıyorsunuz. Lakin maceracı bir tarafınız da var. Size yazının ‘Indiana Jones’u diyebilir miyim?
Diyebilirsiniz, bence mahzuru yok. Hatta hoşuma bile masraf. Lakin yeniden de ben Indiana Jones değil de Jean-François Champollion olmak isterdim sanırım. Yani hafriyat işini alanda değil de geride, yazıhanede, kütüphanede, bilhassa de lisanlar, metinler üstünde yapan biri.
‘İtalik Benim’ okuyucusuyla buluştu. Artık sırada ne var? Neler yazıyor, neler çeviriyorsunuz bugünlerde?
İki çevirimin daha çıkmasını bekliyorum. Birincisi “Ali Teoman İçin”de “şimdilik bitemeyişiyle efsane olan, kısmetse çevirisiyle de efsane olacağını umduğum” diye kelam ettiğim Denemecilik, Brian Dillon’dan. Öteki de Anna Kavan’dan ikinci kitabım: Vefatından sonra çıkan hikaye kitabı Julia ve Bazuka. Ilya Kaminsky’den çevirdiğim, salgın sonrası çıkan birinci kitabım Sağır Cumhuriyet’in ikinci basımı da yolda. Karantina sürecinde hazırladığım, içinde benim de bir iki çevirim bulunan bir Lorca derlemesine sunuş yazmakla uğraşıyorum. Editörüm Çağlayan Çevik’e teslim etmem gereken tarih, Enis Batur’un meşhur deyişiyle: “Deadline: Dün!”
Olabildiğince çeviriye tartı veriyorum. Son olarak, ancak en kıymetsizi değil, hatta tahminen en değerlisi: “The Master” Henry James’den sürpriz hikayeler çeviriyorum. Bir yandan da perakende işler devam ediyor: Notos, Kirpi Şiir ve Kod İsmi Maske 2021 mecmualarına şiir ve hikaye çevirileri…