Kuzguncuk bahçelerinde

O bahçeden geriye birkaç şey kalmıştı… Duvar tabanı boyunca sürüp giden turunç ağacı, şimdi olgunlaşmamış bir asma, erik ağacı, elma ağacı… Bahçede dolaşan kırmızı güneş ipliklerini açan eller Varsen Yaya’nın mıydı, yoksa onun gülüşünü yüzünde saklayan Markırit Hanım’ın mıydı? Hatırlayamıyorum…Bostan, gece boyunca yağan yağmurdan sırılsıklam olur, dükkân tentelerinden, çatılardan sızan yağmur uzun müddet kalırmış İcadiye Caddesi’nde. Kar, çocukların top oynadığı yere gelirmiş evvel; güneş, semt berberinin sandalyesinin ardına attığı havluya… En çok öğlen vakti uğrarmış bu semte. Bir ırmak yatağını izler üzere, yokuşu çıkın. Semtin uzayan gölgesinin peşinden gidin. Güneyi ve geleceği istikametlerden çıkarın. Tek bir anı bile almayın yanınıza. Kuzguncuk’ta yaşanan ne varsa burada kalsın.

GÖZ ŞAHİDİ KULAK KONUĞU: LÂLELİ YILLARI

Oruncakcıel ailesinin ismi her ne kadar Kuzguncuk ile özdeşleşse de onların İstanbulu, 50’li yıllarda Lâleli’de başlar. Tesadüf bu ya, Lâleli’nin en kendine mahsus sokağının ismi âdeta bu aileyi tanım ediyordur: Azimkâr Sokak. Çalışkanlıklarından ötürü etraflarından çok takdir gören Varsen ve Mardiros (Oruncakcıel) çifti, üç çocuğu (Bedros, Knar, Markırit) ile birlikte Türkmen Apartmanı, 95 Numara’ya yerleşirler. Markırit (Atmaca), ailenin en küçük çocuğu olmasına karşın, o yılları detaylarıyla hatırlar: “Malatya, Salköprü Mahallesi’nde yaşıyorduk. 50’li yıllarda ailem İstanbul’a taşınmaya karar verdi. Akrabalarımız, tanışlarımız da Lâleli’de oturduğundan ötürü biz de yaşamak için bu semti seçmiştik. Lâleli, Ermeniliği yaşayabildiğiniz bir yerdi. Hoş komşuluklar yapılır, beyefendiler Kapalıçarşı’daki işlerine uğurlanır, hanımlar birbirine sabah kahvesine masraf, pazara gidilir… Bu türlü bir semtti. Lâleli’de Rumlar da otururdu. Annem, enginarı birinci kez Rum komşusundan öğrendi. O güne kadar biz Anadolu Ermenileri enginar nedir, bilmezdik… Annem ve babam evliliklerinin birinci yedi yılında Arapgir’de (Malatya) yaşamışlar. Arapgir’de zerzevat çeşidi azdır. Fasulye yaprağına ayva, kiraz yaprağına sarma sarılır. Arapgir’in üzümü meşhurdur, Arapgirli Ermeniler o üzümden şarap yaparlar. Annemin babasının konutunda hem şarap hem peynir yapılırmış. Hatta o denli ki yemekten sonra, şarap ve peynir ikrâm etmek adettenmiş. Büyükbabam, ‘Bu kadar karlı yollardan geldiniz, hele bir şarabımızı için’ diye konuklarını ağırlarmış. Babam da bu şarap geleneğine Arapgir’de alışmış. İstanbul’a yerleştikten sonra da alışkanlığını devam ettirmiş. Lâleli’de pazar kurulur, annem oradan kasa kasa üzüm alır, şarap yapardı. O yıllarda ben Lâleli Koca Ragıp Paşa Okulu’na, ablam Knar, Anarad Hığutyun İlköğretim Okulu’na, ağabeyim Bedros da Sultanahmet Ticaret Lisesi’ne giderdi. Tesadüf bu ya, halbuki Koca Ragıp Paşa da Arapgirli’ymiş! Hatta meşhur bir kelamı varmış: ‘Olamazsın beş beldenin birinden. Arapgir’den, Darende’den, Eğin’den, Divriği’den ,Gürün’den’. Biz üç çocuk, okuldan gelince birinci iş çatıya çıkar, şarabın tadına bakardık. Konut sahibi bu patırtılarımızdan rahatsız olurdu. ‘Yavaş inin, gürültü yapmayın…’ diye bizi daima uyarırdı. Bu duruma çok sonlanan babam da ‘Ben çocuklarıma laf söyletmem!’ diyerek, günün birinde taşınma kararı aldı. Lâleli günleri yavaş yavaş kapanıyordu”.

KUZGUNCUK, YAKINDAN

1962 yılında Mardiros Beyefendi ve Kapalıçarşı’dan arkadaşı Hüseyin Beyefendi, iş iştiraklerini komşuluğa da taşımaya karar verirler. Kuzguncuk Bozacı Sokak’ta yan yana iki arsa satın alırlar. Ne var ki, işler istedikleri üzere ilerlemez, bu sefer Çarşı’daki hesap meskene uymaz! Hüseyin Bey’in eşi Kuzguncuk’u beğenmez, “köy gibi” bulur. Bunun üzerine Mardiros Beyefendi, ortağının yerini da satın alır. Kendi emlakına bir mesken yaptıracaklar, kalan arsayı da “çiftlik” yapacaklardır. Çiftlik… Yani geniş bir bahçe…Tıpkı Arapgir’de olduğu gibi! O denli de olur. Altı ay içinde meskenlerini yaptırıp, taşınırlar. Kuzguncuk’la birlikte ailenin hayatında yeni bir sayfa açılır. Musevilerle tanışırlar: “Biz o vakte kadar Yahudi kimdir, nedir bilmiyorduk. Anadolulu bir Ermeni aile olarak hayatımızı devam ettiriyorduk. Kuzguncuk, bizim için bir dönüm noktasıydı. Konut yaptırılırken annem de, babam da inşaatın başında durdular. Her gün yeni bir Yahudi komşuyla tanışırlardı: Öjeni, Sol, Yako… Öjeni, babamla ahbap olmuş. Babama demiş ki, ‘Mösyö Mardiros, ufak, tatsız, makûs bir konutta oturuyorum. Bu mesken bitince giriş katını kiralamak istiyorum’. O denli de oldu! Öjeni ve Jack Razon çifti, kızları Ester, Sarika, Tunika ile birlikte bizim konuta taşındı. Sonrasında bir de oğulları oldu: Mando! Jack işten meskene, konuttan işe bir adamdı. Kimsesi yoktu. Tatil gününü de gazete okuyarak geçirirdi. Öjeni tutkuluydu, çalışkandı, birebir ölçüde de para harcamayı severdi. Maddi manada en çok zorlandığı vakitlerde bile saçlarını yapılmamış görmedim”.

Öjeni, Kuzguncuklu bayanların terzisidir. Markizetler, muareler, emprimeler evvel Öjeni’nin elinden geçer. En âlâ müşterileri, mahallenin “üç güzeller”idir: Nilüfer, Feryal ve Hülya. Hülya, kardeşlerin içinde en göze çarpanıdır. Mahallelinin “dal üzere inceydi, çok zarifti” diye hatırladığı Hülya, yıllar sonra Hülya Koçyiğit olarak Yeşilçam’da ünlenir: “Nilüfer, samimi arkadaşımızdı, bizim meskenden çıkmazdı. Bence içlerinde en hoşu Nilüfer’di. Sık sık meskende yalnız kalır, korkar, bize gelirdi. Feryal, daha kendi hâlinde bir çocuktu. Hülya ise, değişikti. Ankara’da konservatuvarda okurdu, bale yapardı. Şık, kibar, görgülü… Ankara’dan Kuzguncuk’a gelmesi gitmesi farklı bir olay olurdu. Yavaş yavaş ünleniyordu. 60’lı yılların başındaydık… Metin Erksan, ‘Susuz Yaz’ sinemasını çekiyordu. Hülya Koçyiğit de başroldeydi. O sinemanın bütün kostümlerini Öjeni dikmiştir. Günlerden bir gün Hülya, elbise provasına geldi. Bütün mahalleli bizim meskenin önüne toplandı. Bozacı Sokak’ta adım atacak yer yoktu. Hülya, ağır ilgiden, kalabalıktan çok bunaldı. ‘Lütfen içerde prova yapalım Bayan Öjeni’ dediğini hatırlıyorum. Öjeni, geceler uzunluğu çalıştı, kostümleri vaktinde teslim etti. Sinema de büyük muvaffakiyet yakaladı. Bostanın karşısında, artık otopark olan yer şahane bir açık hava sinemasıydı. Kışın da Üsküdar Sunar Sineması’na giderdik. Susuz Yaz gösterime girdiğinde mahallecek toplandık, Sunar Sineması’nda filmi seyretmeye gittik. Kostümleri gördükçe seviniyoruz: ‘Aaaa bunu gördüydük, aaa bunun düğmeleri dikilirken ben akşam oturmasına Öjeni’ye gittiydim’. Biz Kuzguncukluların sesi, sinemanın sesini bastırıyordu.”

SABUN, KOLONYA, İĞNE, İPLİK, KARTİKAS…

Maharetli Öjeni, meskeni terzilikle geçindirirken, kocası Jack da Sultanhamam’da bir parfümeride çalışır. Aileye yeni katılan bebekleri ile birlikte geçim dertleri da artar. Öjeni, ailesini ayakta tutmak için ek işler yapmaya başlar. İcadiye Caddesi’nde yıllardır boş duran bir dükkânı kiralar. Terzi Öjeni, Kuzguncuk’un tuhafiyecisi olur: “Öjeni, tuttuğunu koparan bir bayandı. Dükkân açmayı başını koymuş. Bizimkilere geldi, ‘Mösyö Mardiros, Madam Varsen…Bana yardım edeceksiniz. Ben bir tuhafiye açıyorum’. Çabucak o dükkân tutuldu, el birliği ile içi donatıldı: Sabun, kolonya, iğne, iplik, firkete farbela… Ne gerekiyorsa! Geriye tek bir sorun kaldı: Bebek Mando’ya kim bakacak? Annem bu işi de üstlendi. Mando, annemin elinde büyüdü. Veresiye defterindeki borçları tahsil etmek benim işimdi. Okul çıkışı Öjeni’nin dükkânına uğrardım. Diyelim ki kıştayız, diz uzunluğu kar… Tekrar de bu vazifemi aksatmazdım. O günlerden kalma bir tat var hafızamda. Karakış… Öjeni dükkânın içinde bir mangal yakmış, onunla ısınıyor. Ben de karlara bata çıka, harçlığımdan artan parayla bakkaldan çikolata almışım. Öjeni’ye gidiyorum… Onda da bir ekmek kesinlikle olurdu, ikiye bölüp, mangalın üstünde kızartırdık. Ortasına da benim çikolatayı koyardık. O çikolata erir, şölen sofrasına o tat değişilmez. O denli hoş şenlik olurdu ki bizim için. Tadı damağımda hâlâ! Dükkânın yerini de hatırlıyorum. Günümüzde artık bir zeytinyağcı!”

Oruncakcıel ve Razon ailesinin ilgisi günümüz mesken sahibi-kiracı münasebetinin çok ötesindedir. Pazar günleri Razon’lara Nişantaşı’ndan akrabalar gelir, “kartikas” oynanır. Öjeni, ne yapar eder, kısıtlı bütçesine karşın dört başı mamur bir sofra kurmayı başarır. Bu buluşmalarda başköşe her vakit Mösyö Mardiros’undur. Bu komşuluk uzun yıllar, tek bir gün bile kırgınlık yaşanmadan sürer. Öjeni, günün birinde çocuklarının geleceği için daha yeterli olacağı düşünerek Şişli’ye taşınmaya karar verir. Ne tesadüf ki, tekrar Oruncakcıel ailesinin kiracısı olur. Yıllar geçer… Adresler değişir, dostlar dağılır, hayatlar savrulur… İki aile birbirinden bir daha haber alamaz. Öjenilerin Kuzguncuk’taki meskenine ise, kız kardeşi ile birlikte Haydi Çaman taşınır. Mahalleli onları da çabuk benimser: “Hadi Çaman’ın demir somyası vardı, onun üstünde yatardı. Pirelenmiş… Somyasını bahçeye çıkarmış, süpürüyor…Babam da üst kattan onu izliyor. Sonunda babam dayanamadı, ‘Oğlum senin bir şeyden haberin yok. Pire süpürülmez. Yakacaksın!’ dedi. Patırtıyı duyan komşular bizim bahçeye geldi… Başladı bir şenlik! El birliği ile o somya yakıldı… Bu türlü bir tantana, şamata görülmemiştir!”

YAZ BAHÇELERİNDE…

Oruncakcıel ailesinin bahçesi, renkleri, kokuları, bütün hoşluğu ile semt içinde âdeta yeni bir iklim yaratır: “Babam sabahın 5’inde bahçeye inerdi. Dereboyunda oturan Şaban Usta, bahçe işlerinde babama yardım ederdi. Birlikte çalışırlardı. Okuldan geldiğimizde bahçede dağ üzere bir domates yığını bizi karşılardı. Saatlerce uğraşmışlar, tek tek kısmından toplamışlar, yeniden de bitirememişler. Bu yarı çiftlik yarı bostan bahçemiz bütün Yahudi komşuların dilindeydi. Zira annem orada tam bir Arapgir hayatı kurmuştu: Ağaçlar, çiçekler, kuzular, köpekler, kuşlar… Komşular bu kadar çok domatesi ne yapacağımızı merak ederlerdi. Annem ise, komşularımızı da bu hayata dahil etmeye çalışırdı. Haber gönderirdi: ‘Gelin, domates toplayın!’ Onlar da anlamazlardı, ‘Madam Varsen, bu kadar çok domatesle ne yapılır ki?’ derlerdi. Doğal ki salça!

Annem hepsine domates salçasını öğretti. Bahçeye iki kazan kurulurdu… Annemin ahbabı çoktu, el birliği ile her işin üstesinden gelirlerdi. Salça nasıl yapılır, size öğreteceğim kaygısı. Anadolu Ermeni yaşantısını, Kuzguncuk Yahudisine tanıtmayı, öğretmeyi kendine misyon edinmişti. Onlar ise evvel burun kıvırdılar, güç iş dediler… Sonra alıştılar. Hepsi salça yapmaya başladı. Annem de onlardan çok şey öğrendi. Kırmızı ruj sürmeyi Öjeni’den öğrenmiştir! Gelincik balığını Yahudi komşulardan öğrendik. Bir balıkçı cumaları Kuzguncuk’a özel olarak gelincik balığı getirirdi. Bu işi daha sonra, Haham Moiz yapmaya başladı. Moiz Beyefendi, Hahamlığı bıraktıktan sonra, bakkallığa başlamıştı. Bir gün biz de bu balıktan yemek istedik. Satın aldık lakin elimizde tutamıyorduk, çok kaygandı. Düşürüyoruz, korkuyoruz… Öjeni hâlimizi görünce bize çok kızdı. Mahir elleri ile gelincik balığını kavradı, nasıl tutulduğunu gösterdi. Biz bir daha da bu işe kalkışmadık. Yıllar sonra geriye dönüp bakıyorum. Düşünüyorum… Bozacı Sokak, Kuzguncuk’un en kendine has, Yahudiliği hissedebildiğin, yaşayabildiğin sokağıydı. Beşerler birbirine emek verirdi, komşuluğa, dostluğa emek verirdi. Hasebiyle birbirini sahiplenirdi. Hiç kimsenin makus bir niyeti olmadı birbirine. Karşılıklı bir uygun niyet vardı. Biz Kuzguncuk Yahudiliğinin sonuna yetişmiştik. Bizim yerimizde öbür bir Ermeni aile olsa bu kadar dostça münasebet kurulur muydu? Kanımca hayır… Bu bizim Anadolu Ermeniliğimizin sıcaklığının yansımasıydı”.

Kuzguncuk’ta her sokağın kendine mahsus kokuları ve sesleri vardır. Bozacı Sokak’ta yalnızca Museviler yaşamaz. Pandelli, Marika ve Eleni kardeşlerin konutlarından taşan sesler sokağı doldurur. Hem de ne ses!: “Pandelli gitar çalardı. Babam sofrasını hazırlamış, kerahat vakti gelmiş…Dalından bir kayısı koparır, rakısından bir yudum alır, karşımızdaki meskene gerçek seslenir: ‘Pandelli, tıngırdat bakalım şu gitarını da neşelenelim!’ Pandelli başlar, derken bir oburu katılır. Bu tantananın içinde rakının nasıl bittiği anlaşılmaz. Babam beni bi koşu Bakkal Melkon’a gönderir… Günümüzde Kastamonu Pazarı’nın olduğu yerdeydi bakkal, gece yarısı bile olsa açıktı, güvenlikliydi. Masraf, geliverirdim… Eleni de Kuzguncuk’taki birinci çocuk yuvasının sahibiydi. Meskenlerinde profesyonel manada çocuk bakardı. İçlerinde en erken Eleni vefat etti. ‘Koliva’nın ne olduğunu bu vesîle ile öğrendik. Türk komşularımız da vardı. Zakire (Büyükfırat) en sevdiğimiz arkadaşlarımızdandı. Annesiyle birlikte çabucak her gün bize gelirlerdi. Zakire çok hoş Rumca öğrenmişti. Bize Rumca müzikler söylerdi. Her sene 1 Mayıs’ta mahallenin bütün bayanları toplanır, Fethi Paşa Korusu’na pikniğe giderdik. Biz çoklukla Sirun ailesinin fertleri ile yan yana olurduk: Madam Anahid, Sirun, Pareğam, Verjin… Bu aile Kuzguncuk’ta piyano sesi ile özdeşleşmişti. Hepsi çok yeterli piyano çalardı. Bağlarbaşı Surp Haç Kilisesi’nin korosundalardı. Kimi akşamlar yemekten sonra Sirunyan ailesine konuk olur, piyano dinlerdik. Cumhuriyet Bayramı’nda tak kurulurdu, fener alayı yapılırdı. Komşumuz Hayko, bu türlü günlerde bize göz kulak olurdu. Onlardan geriye özlenişleri kaldı!

60’lı yıllarda Kuzguncuk’ta hayat bu türlü geçerdi. Bahçeler, avlular, kapı önleri, mesken içleri buluşma noktasıydı. Şimdiki üzere kafe-bar-lokanta yoktu. Bence bunun nedeni Musevilerin ‘kaşer’ kurallarıydı. Yer sahibi kaşer satmıyorsa, kime, ne satacak? Tek bir meyhane hatırlıyorum: İsmet Baba. Babamın yakın ahbabıydı, Nakkaştepe yokuşunda otururdu. Babam, İsmet Baba’nın Meyhanesi’nde vakti unutmuşsa, annem devreye girerdi. Biz çocukları yollar, babamı meskene çağırırdı. İsmet ile babam meyhaneyi birlikte kapatırlar, yokuşu bir arada çıkarlardı. Hayat çok renkli, çok büyülüydü…. Artık diyorum ki, keşke Kuzguncuk’un ismini da değiştirseler. Cahilce bir cüret ile Kuzguncuk güzellemesi yapıyorlar. ‘Ezan, çan ve hazan yan yana’ diyorlar. Bu yalnızca geçmişte yan yana bir vakit geçirildiğini anlatır. Günümüzde bunun karşılığı yok! Günümüzde Kuzguncuk diye bir yer yok!”

Marika, Öjeni, Pandelli, Sol, Yako, Mardiros, Varsen…. Giderek çok yakından tanıdığım birilerine benzediler. Kısmını değiştiren birer kuş oldular, uzakta kalan bahçeden birer birer geçtiler. Turunç reçelinin ölçüsünü unutmadım, sığırcıkların şafağa katılmasını, gelincik balığının tarafını hatırlıyorum. Sessizce bekleyen, uzak yıldızların ısıttığı birkaç sap otun peşinden gidiyorum… Gölge yüklü su birikintisinde yüzümü arıyorum.