Yıldız Teknik Üniversitesi’nden bedelli hocam Ercan Eren ile birkaç gün evvel yaptığımız bir çevrimiçi (online) sohbetimizden hareketle iktisattaki güç ilgileri ve gelir dağılımına dönük bir yazı kaleme almak istedim. Bu yazıda bireyin iktisadi hayatta özgürlüğünün ve refahının niteliğini tartışmak istiyorum.
İktisat biliminde ve bilhassa ders kitaplarında birey genel olarak kendi çıkarını maksimize etmeye çalışan “homo economicus” olarak tanımlanır. İktisat modellerinde birey gerçek niteliklerinin dışında bir “canlı”dır. Bu yanıyla iktisadi birey psikolojide patolojinin konusu olabilecek cinsten “çıkar” ekseninde hareket eden, etkileşimi en az seviyede tanımlanan, çok seviyede rasyonel ve hesapçı bir canlıdır. Bu tanımlamanın yaygınlık kazanmasında kısmen bireyi fazla öne çıkaran liberal dünya görüşü ve sisteminin tesiri olduğu üzere kısmen de iktisadi tahlili toplumsal ve politik kavramların gri alanından çıkarma üzere bir kolaylık sunması tesirlidir. Çok sayıda iktisatçı kurumsal bir pedagoji geleneği ile edindiği iktisadi formasyonun farkında bile değildir, ki vakitle bunu fark etse bile değiştirmenin maliyetinden (yeni bir formasyon edinmenin maliyeti) ötürü bunu sürdürmek durumunda kalır. Bu mevcut durumu bir Dostoyevski karakterinin bilakis itiraf etmekten de memnunluk duymaz. İktisatçıların (akademik yahut pratisyen) genelinde toplumsal olana ilginin azlığında bu formasyonun çok tesiri vardır. Bireyin ve firmanın yararına bu kadar odaklanmak, toplumsal olanın dışarda bırakılması, iktisatçının kendisini de dönüştürür. Yani peşine düşülen hayali bir kişilikle çıktığı bir serüvende vakitle ona dönüşme tehlikesi altında kalır. Ama bu dönüşüm sancılıdır zira başındaki yahut yaşadığı gerçeklikle daima çatışma halindedir. Bu durum iktisatçıda duygusal ve düşünsel bir ayrışmaya tekabül eder. Bu bir şizoid durumdur zira gerçek hayatta toplumsal düşünür, ama sınıfta yahut çalışmalarında daha ferdî düşünür.
İktisatçının tahlil niteliği birey tarifinden çok etkilenir, başka bir tabir ile iktisadi hayatı ne kadar toplumsal gördüğü ile çok alakalıdır. Bu manada iktisadi düşünme biçimlerini belirleyen şeyin özünde “sosyalliğin” seviyesi olduğunu düşünüyorum. İstikrar, düzenlilik, matematiğin kullanılma biçimi aslında toplumsallığın farklı tarifleri ile pekâlâ anlaşılabilecek cinsten nosyonlardır. İktisadi düşünme geleneğini büyük oranda etkilemiş olan Leon Walras, ünlü matematikçi Henri Poincare’e gidip kendisine kurmak istediği matematiksel modeli anlattığında, Poincare buna itiraz eder ve insanların bu modeldeki üzere mekanik hareket etmediğini belirtir. Bu yanıyla kendisi bireyin nasıl tanımlandığının
kurulacak modelin içeriğini de belirlediğini ima etmiş olur. Bu örnekte de görüldüğü üzere iktisatçı niyet manasında daha az toplumsal iken bir matematikçi daha fazla toplumsal düşünebiliyor. Toplumsal olan bütüncül, politik, kavramları daha bulanık, daha bilinmeyen, daha tarihseldir, lakin bence daha bilimseldir. Bu yüzden iktisatta birey ile bilimsellik ortasında bir ödünleme kelam mevzusudur. Toplumsallığı dikkate almak illa toplumsal olanı önemsemek yahut diğerlerine empati duymak manasına gelmez. Bunun için iktisadın toplumsal bir düzenek içinde çalıştığını düşünmek kafidir. Tahlili bireye indirgemek önemli manada gerçeği kavrama konusunda kısıtlar oluşturur. Bu yanıyla, makro iktisadın mikro temelleri diye başlangıçta alımlı üzere gözüken bir metodun muhakkak bir seviyeden sonra manasını yitirdiğini, bireyin (mikronun) içindeki makroyu (sosyal olanı) değersizleştirdiğini ve önemli bir bütüncül görme kayıplarına neden olduğunu vakitle daha âlâ fark ediyoruz. İktisatçının bu manada
öyküsü daha fazla analitik olmak kıymetine daha az bilimsel olmaktır.
İktisadi liberal niyetin toplumu fiktif bir öge olarak görmesi aslında bu yaklaşımın başlangıç noktasıdır. Buna nazaran toplum diye bir şey yoktur. Tek tek bireylerden oluşan insan topluluğu vardır. Bu yüzden toplumun çıkarı diye de bir şey de yoktur. Bireylerin çıkarları vardır. Toplum insan toplamına verilen bir isimden diğer bir şey değildir. Bugünkü ana akım iktisadın ruh babası olan Jeremy Bentham (1748-1832) toplumu üyeleri birey olan “fiktif bir kitle” diye tanımlar. Dahası bir toplumun çıkarı toplum bireylerinin çıkarlarının toplamından farklı bir şey değildir diye söz eder.
Frederic von Hayek (1889-1992) de toplumu bireylerin toplamı için kullanılan uygun bir etiket olduğunu belirtir. Nobel ödüllü Robert Lucas birey-üstü bir kavramlaştırmaya gerek olmadığını, iktisadi tahlilin temelinde kişisel mikro temellerin yer alması gerektiğini belirtir. Bu formda makro iktisat kullanımdan kalkmalı, mikro da gereksiz bir nitelendirme olmaktan çıkmalıdır demektedir.
Başka bir liberal iktisatçı Ludwig von Mises (1881-1973)’in insanı devlet değil cellat asar derken, toplumsal kolektiflerin bir gerçekliği olmadığını lisana getirir.
Bu çeşit yaklaşımların toplumsal olanı manaya konusunda gösterdiği direnç bence onları daha az bilimsel yaptığı üzere anlamanın alanını da daraltmaktadır. Toplumsal olan bir hayalet değildir. Toplumsal olan bazen bir bağ biçimi bazen bir yönlendirme, bazen bir kurum, bir ahlak biçimi olarak yahut bazen hem bilişsel hem de fizikî varlığı ile bir baskı aracı olarak tezahür eder. Bu yüzden bireyin davranışları makul bir kurumsal yapı içinde ortaya çıkar (özel mülkiyet, inanç ilgileri ve moral davranış gibi). Bu manada bireyler fakat makul bir seviyeye kadar otonomdurlar. Kararlarının değerli bir kısmını kurumların kısıtları altında vermek durumundadırlar. Münasebetiyle ferdi kararların büsbütün bireylerin kendilerine indirgenmeyeceğini tabir etmek gerekir.
Ana akım iktisadın ders kitaplarında (ve büyük oranda akademik araştırmalarında) gördüklerimizin kıymetli bir kısmı “eşitlik” kavramı üzerine konseyidir. Birbirine eşit tüketiciler ve eşit firmalar, bir iktisat öğrencisinde “eşitsizlik algısı”nın oluşmasını mahzurlar. Halbuki satacağı tek mal “emek” olan bir personel ile elinde makinası/parası olan sermayedar ortasındaki alaka bir eşitlik bağlantısı değildir. Bir hanehalkı tüketim sorununda bütçe kısıtı seviyesinin aslında “tüketici” farklılığına vurgu yapmak için kullanılmadığını biliyoruz. Herkes bu manada eşit seviyede tüketici görünür. Zenginin mal demeti ile fakirin mal demeti de eşit görünür. Neden iktisatta daima “yalnız adam” Robinson Crusoe’nın bir
metafor olarak kullanıldığı bu anlayışta yatar. Cuma bir köledir, soy ismi de yoktur, mülkiyeti de yoktur, vakit içinde kaybolan emeğin bir siluetidir. Bu yüzden iktisadi tahlilde yer almaz. Bu tahlilde herkes üzere Cuma da Robinson’dır. Bu kurgu ile aslında güç münasebetleri gözden kaçırılmaya çalışılır. Bu durumu, yani derslerde görmediği bu güç ilgilerini, bir iktisat öğrencisi mezun olduğunda ve iş aramaya başladığında firma karşısındaki gücünü yahut iş bulduğunda aldığı fiyatla ne kadar hareket alanına sahip olduğunu gördüğünde anlamaya başlar.
Liberal düşünürler Milton Friedman ve Frederic von Hayek özgür piyasa kapitalizminin insanın özgürlüğünü en fazla geliştiren toplumsal nizam olduğunu sav ederler. Bu teze nazaran, hür piyasa tüketicilere/çalışanlara mallar ve işler konusunda epey geniş bir seçim alanı sağlar. Daha fazla devletin daha fazla bürokrasi manasına geldiğini, bunun da daha az özgürlüğe karşılık geldiği belirtilir. Halbuki, kapitalizmin özgürlükle bağlantısı onun gücü temerküz etme seviyesinde aranmalıdır.
İktisadi ilgilerin her alanında güç vardır, gücü yalnızca getirip devlete yıkmanın mantığında büyük oranda negatif özgürlük tasası vardır, yani politik güçten azade olma isteği vardır. Meğer zordan azade olmak özgürlüğün yalnızca bir halidir. Özgürlük, özü itibarıyle bireyin tercihlerini gerçekleştirme halidir, yani müspet özgürlüktür. Sokaktaki adamın iktisadi imkanlarına bakmadan kendisine bir baskı yapılmadığını ve istediğini yapabileceğini söylemek, mecburî bir ilacı alamayan birine almama özgürlüğünü kullanıyor demek kadar manalıdır. Bu manada özgürlük yalnızca bir şiddetten azade olma durumu, yani bir güvenlik durumu değildir, istediğini gerçekleştirme kapasitesidir. Bireyin
toplumda onurlu bir halde yaşama imkânı bulmasıdır.
Liberallerin piyasanın yarattığı iktisadi gücü ve uzantısı olan öteki güçler (tekelleşme, firma gücü, finansın gücü, politik güç, kamuoyunu yönlendirme gücü gibi) üzerine ağırlaşmak yerine devlet gücünün mümkün tehditlerini daha fazla önemsemek politik bir tercihtir. Meğer, beşerler gerçek özgürlük sorunlarını devletin bize direkt tasallut olmadığı gerçek hayat içinde yaşarlar. Varlıklı insanların daha güzel tabiplere, daha yeterli avukatlara ulaşma imkânı başkalarına nazaran çok daha fazladır. Yani bu insanların özgürlük alanı başkalarının aleyhine genişlemektedir. Sizle girdikleri bir davayı kazanma olasılıkları çok daha fazladır. Bu motamot sarhoş iken otomobil kullanan birinin rassal manada şiddet kullanma özgürlüğü artarken sizin kazaya uğramama özgürlüğünüzün azalması üzeredir. Kimilerinin bu “hegemonik özgürlüğü“ yıkıcı dışsallıkları olan bir güçtür. Bu motamot hedge fon yatırımcılarının kendi ortalarında oynadığı kumarın denetimden çıkıp sistemik bir riske döndüğünde kendimizi işsiz
bulmamıza benzeri. Serveti yalnızca biriktirirken değil tıpkı vakitte kullanırken de işçi beşerler
ziyan görmektedir.
Bugün geldiğimiz noktada eşitsizlik hayatın genel güzergahını belirlemektedir. Bir periyot liyakati önemsemenin eşitlik için kıymetli olduğunu tabir ettiğimiz kademeleri da geçtiğimizi düşünüyorum. Liyakat da artık büyük oranda servetin biçim verdiği bir yapıya dönüştü. Doğal yeteneklerin bir lotari sonucu rassal bir dağılımdan geldiği niyeti geçerliliğini kaybediyor. İktisadi güç nispeten tabiata teslim ettiğimiz bu dağılımı kendi lehine çevirmektedir. Liyakatın egemenliği diye nitelendirebilecek meritokrasi sisteminde artık güçlü insanların sahip oldukları imkanlarla çocukları üzerinde daha fazla ağırlaştığı ve eğitimlerine daha fazla ehemmiyet verdiği bir durum ortaya çıkmaktadır. Nitelikli ve hudutlu arza sahip okulların değerli bir kısmında güçlü ailelerin çocukları okumaktadır. Güzel bir okula gitmeye hak kazanan çoban öykülerinin gerçeği görmeyi zorlaştırmaktan öbür bir fonksiyonu yoktur. Varlıklı ailelerin çocukları hem daha fazla üniversiteye hem de daha düzgün olanlarına gitmektedir. Bugün Yale Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde okuyanların değerli bir kısmı en yüksek yüzde 1 gelir diliminde
olanların çocuklarıdır. Bu yanıyla, hayatta muvaffakiyet oranı bir olağan dağılım olmaktan çıkmaktadır.
Muvaffakiyet gelirin bir işlevine dönüşmekte ve makul ellerde ağırlaşmaktadır. Denebilir ki, günümüzde emekleri ile varlıklı olan (sanatçıların, atletlerin, CEO’ların) çok sayıda insan vardır. Ancak bu insanların hem sayısı azdır hem de çıkarları tıpkı meslek kümesinde bulunanların yararları ile düşünüldüğünde yeteneklerini aşan oranda eşitsizdir. Bu yanıyla yeni bir tıp eşitsizlik ortaya çıkmaktadır, emek gelirleri ortasında eşitsizlik. Emeği ile güçlü olan bu insanların varlığı sisteme gereğinden fazla meşruiyet atfedilmesine neden olmaktadır. Meğer gidebildikleri vasat üniversiteler ve buldukları bayağı işlerle yığınlarca orta sınıf insanı bu insanlara özenmekle ve hayal kurmakla hayatlarını tamamlamaktadırlar. Meğer jenerasyonlar ortası fırsat eşitsizliği algıların çok ötesinde fakirlerin aleyhine artmaktadır. Hatta evliliğin kendisi dahi bir eşitsizlik kaynağına dönüşmüş durumdadır.
Bilimsel çalışmaların da gösterdiği üzere artık çok daha büyük bir olasılıkla varlıklı zenginle evlenmektedir. Bu servetin adil paylaşımını daha da azaltmaktadır.
Tüm bu problemler neden iktisatçıların daha yaygın bir formda gelir dağılımı, istihdamı ve güç münasebetlerini tahlillerine dahil etmediklerini ve neden hala gelir dağılımı tartışmasının “fakir işi” bir bilimsel efor üzere görüldüğünü ve kalkınmacı iktisatçıların empatilerinin ötesinde geçmediğini anlamak epey güçtür. Yeni yeni gelişen kapsayıcı büyüme modelleri (inclusive growth models) de sorunun derinliğini anlamaktan uzaktır. Meğer her şeyi dönüştüren ve ekonomiyi önemli manada bir güçlüler hiyerarşisine dönüştüren bu yapı tahlile dahil edilmediği surece bilimsel mana kayıplarının süreklilik kazanacağını ve bunu dikkate almadan geliştirilen siyasetlerin da işlevsizleşeceği çok açıktır. Ben üretimin büyük oranda artan çağdaş otomasyon imkanları ile artık iktisadın konusu olmaktan yavaş yavaş çıktığını, temel sorunun istihdam ve gelir dağılımı sorunu olacağını düşünüyorum. Bu yüzden artık istihdam yaratma potansiyeli giderek azalan firmalar için inovasyon guruluğu yapmanın da toplumsal fonksiyonu de azalmaktadır. Benzeri halde üniversitelerin kıymetli bir kısmı firmalarda yükselmek isteyenlere yönelik program açmakla meşguller. Halbuki firmalar değişen teknolojik imkanlarla daha da monopolleşme imkânı bulmaktadırlar. Bilhassa teknolojinin nitelik değiştirmesi (yapay zekâ, internet kullanımı, platform firmaları, network etkileri) ortaya çıkan ölçeğe nazaran artan getirinin (firmaların büyümeleri halinde daha verimli olmaları) varlığı, rekabet şartlarını azalmakta ve sistemin büsbütün oligopol ve tekelci yapılara evirilmesine neden olmaktadır. Daha da değerlisi firmaların büyümesini savunmanın en kıymetli desteği olan istihdam yaratma potansiyeli de bu teknolojilerle birlikte azalmaktadır.
İktisatta piyasaların en değerli fonksiyonu diye sunulan tahsis aktifliğinin de aslında bir güç bağı art planına dayandığını görebiliriz. Tahsis aktifliği özü itibariyle tüketicilerin gereksinimlerinin karşılanması istikametinde ekonomik üretimin organize olmasıdır, firmaların bu tercihlerin tatmini tarafında hareket etmesidir ve bunun için rekabet etmesidir. Lakin şunu artık günümüzde çok net görüyoruz ki, ne tam rekabet şartları kelam mevzusudur, ne de tüketicilerin tercihleri büyük oranda kendilerinin tercihleridir.
Pazarlama teknikleri ile daima manipüle edilen insanların kendi tercihleriymişçesine hareket etmeleri, kapitalizmin firma gücünün görünmez oluşundan kaynaklanır. Firmanın yahut servetin gücü o kadar büyüktür ki görünmez durumdadır zira her yerdedir ve zihnimizdedir. Direkt bir zorlama olmadığı için tercihlerimizin manipüle edilmediğini düşünüyoruz ama tüketimin muhtaçlığın ötesinde bir var olma biçimine hatta bir kimlik edinme biçimine dönüştüğünü görüyoruz. Liberal paternalizm denen tam da budur, dürterek yönlendirmek. Bu manada tahsis aktifliği yoktur, yalnızca bir gelir transferi düzeneği kelam mevzusudur. Abartılı olabilir lakin bunu İngilizlerin afyonla bağımlı kıldığı Çinlilere benzetiyorum. Çinliler de afyonu isteyerek alıyorlardı ve bunu kendi tercihleri olarak görüyorlardı. Meğer yaratılan bağımlılık bugün de bizim denetimimizin dışında bir gelir kapısıdır.
Son olarak şunu söyleyebilirim ki siyasetçilere itimat azaldıkça tüm bu sıkıntılı alanların ortak sorun çözme alanı da daralmaktadır. Bu bahisler etrafında bir kümelenmenin ortaya çıkması maalesef azalmaktadır. Buna gelir ve servet eşitsizliğinin görünür olmaması da eklendiğinde sorun çok zorlayıcı hale gelmektedir. Zira zenginin mal varlığı bir kuşku dağının gerisine düşmektedir. Bu tıpkı kentin farklı semtlerinde yaşamak üzeredir, servet görünür değildir. Görünür olmamak bu sorunların tahlilinde politik takviyesi istenilir seviyeye getirme konusunda irade eksikliğine neden olmaktadır. İnsanların servete dönük algıları da bu cins sorunların tahlilini zorlaştırmaktadır.
İnsanların yoksulluklarının şahsî bir durum olmadığını manaları hayli güç gözükmektedir. John Steinbeick’in bir sözüydü diye hatırlıyorum, Amerikalıların tekrar dağıtım siyasetlerini desteklememelerinin sebebini yoksulların kendilerini “geçici olarak hayal kırıklığına uğramış milyoner”ler olarak görmeleridir. İnsanların bu kadar gelir eşitsizliğine tolerans göstermeleri herkesin bir gün varlıklı olacağı niyetidir. Bu fikir meğer geçen her periyotta çok daha hayal-dışı hale gelmektedir.
