Isobel Whitcomb
Mesele yıldızlara gelindiğinde, güneşimiz tüm dikkatleri üzerine çeker. Dünya’da süren hayat sadece sözün gerçek manasıyla onun yörüngesinde dönmekle kalmaz, o birebir vakitte gökyüzündeki yıldızların geri kalanını da çok küçük gösterir; en azından bizim bakış açımızdan. Buna rağmen, galaksimizin uzak köşelerine hakikat gittiğinizde, Güneş artık o denli devasa görünmez. Aslında, boyutları itibariyle ziyadesiyle ortalama bir yıldızdır. O halde, cihandaki bilinen en büyük yıldız hangisidir?
Arizona eyaletinin Flagstaff kentinde bulunan Lowell Gözlemevi’nde bir astronom olan Phil Massey karşılık olarak, “Bu, kütleden mi yoksa bir yıldızın toplam hacminden mi bahsettiğinize, yani ne kadar yer kapladığına bağlı” diyor. Fizikî boyut kelam hususuysa, ekseriyetle en ağır yıldızlar dikkat caziptir ve en hacimli yıldızlar birçok vakit en hafif olanlardır. Çünkü, yıldızlar yaşlandıkça, genişlemeye ve kütle kaybetmeye eğilimlidirler. Massey, “Tıpkı insanlardan bahsetmek üzere. En uzun boya sahip olan beşerler en fazla yüke sahip olmayabilir” diyor.
REKOR SAHİBİ YILDIZLAR
Diyelim ki kütleden bahsediyorsunuz. Massey, bu alandaki rekor sahibinin, ‘R136a1’ ismi verilen bir yıldız olduğunu aktarıyor. Samanyolu’nun yörüngesinde dönen küçük bir galaksi olan Büyük Macellan Bulutu’nda, Dünya’dan yaklaşık 160 bin ışıkyılı uzaklıkta bulunuyor. Bu yıldız çap olarak, güneşimizin 30 ilâ 40 katı büyüklüğünde; gözünüzün önüne başkasından 200 kattan daha büyük olan dev bir pilates topunun yanında duran bir kirazı getirin. Bu yıldız birebir vakitte nispeten genç -güneşimizin 4.5 milyar yılına kıyasla aşağı üst 1 milyon yaşında- ve Massey’in aktardığı kadarıyla “çok fazla soğuma ya da genişleme sergilemiyor”.
Massey, kozmostaki (bilinen) en büyük yıldızın en büyük çapa sahip yıldız olması halinde, bir küme yarışmacının kelam konusu olacağını söylüyor. Listenin en üstünde UY Scuti bulunuyor. Astronomy and Astrophysics mecmuasında 2013 yılında yayınlanan bir araştırmaya nazaran, bu kırmızı hiper-devin çapı, Güneş’in neredeyse 1700 katı. Şayet Güneş bir kiraz tanesi olsaydı, UY Scuti 10 katlı bir küre olurdu. Bununla birlikte, çok uzaklardaki yıldızların çapını tespit etme konusunda pek çok belirsizlik mevcut (ve UY Scuti, 1000 ışıkyılı az ya da çok olmak üzere, Dünya’dan yaklaşık 9 bin 500 ışıkyılı arada bulunuyor). Bunu yapabilmeleri için, bilim insanlarının yıldızın ne kadar ışık ürettiğini bilmeleri gerekir; bahsi geçen, yıldızların (azalan ya da çoğalan) aralık nedeniyle daha sönük ya da daha parlak görünmesi yüzünden güvenilmez bir sayıdır. Massey, UY Scuti gibisi kırmızı hiper-devlerin, birden fazla vakit “değişken” olduğunu, yani parlaklıklarının vakit içinde azaldığını yahut arttığını ve [ölçümlerin] büyük bir kusur hissesi ile neticelendiği gerçeğini de kelamlarına ekliyor.
Örnek olarak, 2013 tarihli makalenin muharrirleri, UY Scuti’nin yaklaşık 192 Güneş yarıçapı oranında, iddia edilenden daha büyük ya da küçük olabileceğini belirtiyor. Massey, “Kırmızı hiper-devler çok dağınıklar ve bu nedenle modellenmeleri zor” diyor: “Yüzeyleri daima biçimde hareket halinde.”
Benzer halde, öbür iri yıldızlar ortasında, Massey’in, her ikisinin de Güneş’in yaklaşık 1500 katı çapa sahip olduğunu söylediği, Büyük Macellan Bulutu’nda bulunan ve kırmızı süper-devler olan (2018 tarihli bir makaleye nazaran 5 milyon yaşından daha genç olan) ‘WOH G64’ ve (2011 tarihli bir makaleye nazaran yaklaşık 8.2 milyon yaşında olan) ‘VY Canis Majoris’ bulunuyor (Ve mevcut belirsizlik hesaba katıldığında, boyut açısından her iki yıldız da UY Scuti’yi geride bırakabilir). Massey, “Her iki durumda da inanılmaz derecede havalı olduğunu düşünüyorum” diyor. Bu yıldızlardan rastgele biri güneş sistemimizin merkezindeki Güneş’in yerini alsaydı, Jüpiter’e varıncaya kadar ve Jüpiter de dahil olmak üzere, tüm iç gezegenleri içlerine alırlardı. Massey, “Dünya dahil, tüm iç gezegenler buharlaşırdı” diye ekliyor.
Öte yandan, güneşimiz kozmostaki en büyük yıldız olmasa bile, muhakkak en küçüğü de değil. O halde, bilinen en küçük yıldız hangisi? Astronomy and Astrophysics mecmuasında 2017 yılında yayınlanan bir araştırmaya nazaran bu onur, EBLM J0555-57Ab’ye ilişkin. Araştırmanın muharrirleri, EBLM J0555-57Ab’nin Satürn gezegeninden daha küçük olduğunu ve yıldız olma imtihanını zar güç geçtiğini aktarıyorlar. Daha düşük bir kütlede olsaydı, çekirdeğinde nükleer füzyonu sürdüremez ve bunun yerine bir kahverengi cüce, yani başarısız bir yıldız olarak sınıflandırılırdı.
Şüphesiz ki cihan çok geniş ve bu yıldızlar sırf yakın kozmik mahallemizde yer alanlar. Massey, sonuçta Samanyolu’nun öteki ucundaki yıldızların büyüklüğünü bile ölçemezken, cihanın çok uzağındakileri daha az ölçebildiğimizi söylüyor. “Çok fazla toz ve ışığa çok fazla müdahale kelam konusu” diye ekliyor. Massey, UY Scuti ve EBLM J0555-57Ab bir yıldızın olası boyutlarının üst ve alt sonlarına yaklaşırken, yıldızların ne derece büyük ya da ağır olabileceği hakkında hâlâ hiçbir fikrimiz olmadığını söylüyor: “Bence çok hoş sürprizler olabilir.”
Yazının yepyenisi Live science sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
