Belgesel sinema direktörü Elif Ergezen, Galatasaray Üniversitesi Bağlantı Fakültesi’nden mezun olduktan sonra, Sorbonne’da sinema yüksek lisansı yaptı. Direktörlüğünün yanı sıra vakit zaman kurgu da yapan Ergezen’in yönettiği sinemalar ortasında, Laz şair Hasan Helimişi’nin hayat hikayesini anlatan “Şairin Ölümü” (2009), maden personellerinin jenerasyonlar uzunluğu değişmeyen çalışma şartlarına dikkat çekmek istediği “Mükellef” (2010) ve 10 Ekim Ankara Katliamı’nda hayatını kaybeden Elif Kanlıoğlu’na dair “Elif” (2017) isimli belgeseller yer alıyor.
Ayrıyeten belgesel sinema direktörlüğü ve kurgusu yanında yıllardır çeşitli şenliklerde çalışan Ergezen, “Film yapmak kadar önemsediğim bir şey de çocuklarla sinema ve ideoloji atölyeleri yapmak” diyor. Hangi İnsan Hakları Sinema Şenliği bünyesindeki çocuk atölyelerinin yürütücülerinden olan ve ‘Evro’ isimli bir çocuk kitabı kaleme alan Ergezen ile bir ortaya geldik ve belgesel sinema anlayışını konuştuk.
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, başka sanat kısımlarına göre gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kolları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Bende de üretim süreci tanım ettiğiniz üzere fikir filizlendiğinde hayali olana yanlışsız meylediyor elbet. Bu türlü bir tasarım olmaksızın çekimlere başlamam mümkün değil. Neredeyse senaryo yazarak gidiyorum çekimlere. Ama bunu yapabilmek için de çok uzun bir çalışma, araştırma süreci gerekiyor. Konuşacağım insanları çok uygun tanımalıyım ki öngöremediğim şeyler en aza insin. Hususa büsbütün hakim olmaya, direktör bakışını net bir halde ortaya koymaya ve hikayeyi bir biçimde kendim ile ilişkilendirmeye gereksinim duyuyorum. Bu bağı kurmadan içten bir anlatım kurmanın güç olacağı fikrindeyim. Aslında anlattığım tüm hikayelerde bir biçimde o hikayenin içinde olduğumu hissederim. Kamera önünde konuşan ben olmasam da kendi kaygımı anlatırım yani. Zati belgesel sinemacılar kaygılı insanlardır özünde. Yunus Emre “failatün failatün failün” kalıbı için “dert gerekli kaygı gerekli kaygı gerek” demiş.
“Gerçek” zorlayıcı, evet lakin kısıtlayıcı bir öge değil bana kalırsa. Bu zorlanma ister istemez belgesel direktörünü daha yaratıcı olmaya iten bir zorlanma. Gerçeğe sadakatse biçimden daha derin bir yerlere dokunuyor bana kalırsa. Ancak evet oyuncumuz yok, kıssalar gerçek. Ve biz onu başımıza nazaran tekrar üretemeyiz. Ancak onu sinema sanatı yoluyla nasıl anlatacağımız konusunda özgürüz. Kendi gerçekliğimiz var zira. Belgesel sinema bir yorumdur bana kalırsa. Direktörün gerçeğe dair yorumu… Sadakat, içten bağlılığı söz eden bir söz. Gerçek; belgesel sinemada direktörün yorumu ise, sadakat de içtenliği olabilir. Bu içtenlik de sanıyorum işte anlattığı mevzuyu nitekim sıkıntı edinmesi ile ilgilidir fikrimce. Direktör bakışımızla gördüğümüz ve anlatmayı istediğimiz bir şey var o gerçeğin gerisinde. Yani gaye yalnızca gerçeği göstermek/iletmek değil; bu daha fazla gazetecilik mesleğini tanımlıyor olabilir. Belgesel sinemanın gerçek ile olan güçlü bağı nedeniyle sanıyorum ki pek çok insan için bir gazetecinin TV röportajı ile bir sinemacının belgesel sineması ortasında ayrım yapabilmek çok zordur. Meğer görüntü röportajların kesin bir kalıbı vardır ve özgünlüğe pek yer bırakmaz. Dünyanın neresinde olursak olalım çoğunlukla tıpkı formatta hazırlanır bu içerikler. Mevzularıyla ayrılan bu cins standart üretimlerin sinema alanı içinde olduğunu argüman etmek o nedenle pek yanlışsız olmaz.
‘BELGESEL SİNEMA KASTİ OLARAK HUDUTLU GÖSTERİM ALANLARINDA TUTULMAK İSTENİYOR’
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada ıstırap yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Bugün televizyonlar bir belgesel yayınlıyorsa bu ekseriyetle iç üretimdir. Bağımsız belgeselcilere bu mecrada yer yok denecek kadar az. Seyircisi bol, tanınan şenliklere gelince… Onlar da belgesel sinemalara hiçbir vakit kurmaca sinemalara gösterdikleri ihtimamla yaklaşmadı. Hatta ellerinde olsa “sabıkalı” olan belgesellerden temelli kurtulacaklar! Antalya Sinema Şenliği’nin bir belgesel sineması sansürlemesinden sonra programdaki başka belgeselcilerin çekilmesi ile başlayan, sinemacıların ortak yansısına cevaben sonraki yıllar belgesel programını büsbütün kaldırma kararı alması buna güzel bir örnektir. Biz o nedenle sinemalarımızı gösterecek şenlikleri de el birliğiyle yaşatmaya çalışıyoruz işte. Zira bunun da bir çaba alanı olduğunun pek farkındayız. O nedenle ben “belgesel sinemanın ötekiliğini” üveyliği ile tanımlamıyorum. Üvey evlat değiliz, hayır, kan bağını yücelttiği ve evlat yakıştırmasının doğalında akla getirdiği hiyerarşiden dolayı tercih etmem bu türlü demeyi. Ama hasım olarak görülüyoruz demek pekala mümkün. Belgesel sinema kasti olarak hudutlu gösterim alanlarında tutulmak, ekonomik zorluklarla dizginlenmek isteniyor. Filmleriniz sansürlenir, gösterim imkanı bulamaz ve tutuklanabilirsiniz de. Hatta yapılmamış sinemadan ötürü yargılanabilirsiniz bile! Bayağı bayağı “önemseniyoruz” yani.
‘BELGESELİN AĞIR BİR ETİK YÜKÜ VAR’
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihî bağlam içinde, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek içinde nerede görüyorsunuz?
Belgesel sinemayı tercih etmem özel olarak onun değiştirici, sarsıcı sanat istikametini görmüş olmamla ilgilidir. Gerçeklerle yüzleşmem, sorgulamalarım, gerçek öğrenciliğim belgesellerle başladı. Üniversiteye birinci girdiğim sene, daha son sınıfların aldığı belgesel sinema derslerine katılmaya başladım. Oradan Belgesel Sinemacılar Birliği’ne girdim ve her salı buluşup bir sinema izleyip sohbet etmeye başladık. Salı buluşmaları ile yalnızca çok sinema seyretmedim, birebir vakitte bu ülkede belgesel yapan bir sürü direktörle bir arada sinema izleme ve tartışma talihini da buldum. Sonra doğal çok denedim, çok yanıldım; sonunda insanı hayrete düşüren bitmeyen bir seyahat olduğunu gördüm sinemanın.
Genel olarak sinemayı bir bütün olarak anıyorum. Sinemanın başlangıcından bugüne, kurmaca-belgesel ayrımına bakmadan… Ama özel olarak belgesel alanında ürettikçe, bu alanın çok daha fazla yaratıcı olmayı gerektiren bir alan olduğu konusundaki kanaatim güçleniyor. Artık belgeseller de estetik ve sinematografileri ile dünya şenliklerinde kurmaca sinemalarla yarışabiliyor. Yeni anlatım biçimleriyle karşılaşıyoruz ve kurmaca mı belgesel mi ayrımında zorlandığımız sinemalar çıkıyor karşımıza. Ve bunların hepsini heyecanla takip ediyorum. Ama ben belgeselin kurmaca ile hududunu çok daha net çizmeyi her vakit tercih edeceğim sanıyorum. Kurmacada olmadığı kadar ağır bir etik yükü var belgeselin ve bu hudut belirsizleştikçe bu yükün hafiflediği yanılsamasının doğmasından dert duyarım.
Ayrıyeten kolektif üretime en yatkın sinema, belgesel sinemadır diye düşünüyorum. Birbirimizin sinemalarına yardım ediyor, gerçek bir dayanışma gösteriyoruz. Bu da belgesel alanında üretmeyi sevmemin esas nedenlerinden biridir.
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki farklı soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Birinci soruya yanıtım: Belgesel bilgi, evrak taşıyabilir olağan ki. Lakin yalnızca bir duyguyu da paylaşabilir; bilgilendirmez lakin sezdirebilir de… Her ne olursa olsun temelde bir sinema olarak ele alınması gerekir diye düşünüyorum.
İkinci soruyu, vakit zaman anonim ya da kendi imzamla görüntüler da yapan biri olarak kendimden yola çıkarak cevaplayacağım, zira bu alandaki üretimleri kim nasıl tanımlamak isterse o denli tanımlasın fikrindeyim. İnternet bize tabir çeşitliliği ve imkanı tanıyor, bunu değerli buluyorum. Tabiatı gereği kategorize edilemez bence. Tanımlamanın suratını aşan bir süratle gelişiyor, çoğalıyor. Ben sanatsal tasaları görüntü hazırlarken de gözetmeye ve muhakkak bir estetik kurmaya kıymet veriyorum, yeniden de yaptığım görüntüleri belgesel diye tanımlamıyorum. Daha çok nasıl tanımlayacağımı bilmediğim için. Ancak benden bağımsız olarak belgesel diye isimlendirildikleri oluyor. Bir ele avuca gelmezlik hali var sahiden de bu mecrada. O denli çeşitli yaratıcı üretimlerle karşılaşabiliyor ki insan “bırak, dağınık kalsın” diyesi geliyor. Bir tanımlama bulamayıncaysa akla birinci gelenin en yakın üzere gözüken belgesel olması çok doğal.
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt bağlantısından ötürü, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Belgesel, gerçekle ilgisinden dolayı bizim üzere gerçeğin etrafında dolanmayı seven devletlerde muhalif bir alan olarak köklenir daha fazla. Bu türlü bir gelenekle beslenir. O nedenle belgesel daha çok politiktir. Yıllar evvel gördüğüm bir karikatürü hala hatırlar ve gülerim. Bir kuzu, bir koça soruyor: Baba neden hiç koyun belgeselleri çekilmiyor? Baba cevaplıyor: Politik. Aslında her şey politik bir bakışla yorumlanabilir. Şayet politik içeriklerde sinemalar yapıyorsanız, “Bir an evvel yapılması gereken filmler” listesi de uzamaya başlar elinizde. Aceleniz vardır güya daima. Tahminen bu nedenle röportajın alanına kaymamız çok sıklıkla gerçekleşir. Meğer manipülasyonu çok güzel beceren iktidarın, şenlikli bir cinnet halinde durmaksızın bağıran irtibat aygıtları karşısında lakin vakur, nezaketli ve yaşama sevincini dışlamayan bir ciddiyete sahip içten bir lisan durabilir. Sakin sakin ve bıkmadan usanmadan ‘işte gerçek’ diyen bir serinkanlı ses; ikna etmek için bağırmayan… Sanatın sesi bu türlü bir şeymiş üzere gelir bana. O nedenle belgesel sinema yaparken, evvel içimdeki bu laf yetiştirme telaşını yatıştırmaya çalışıyorum. Ki bu ülkede bu biraz güç oluyor.
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha etkin kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi kesimi için değil, sinema dalı için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından dayanak alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına göre sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Bir insan neden belgeselci olur? Herhalde bu soruya verilebilecek en son karşılık “para kazanmak için” olabilir. Bağımsız belgeselcilerin bu yeni mecraların neresinde olacağı biraz da bu mecraların ne kadar özgür olacağı ile ilgili bir soru bana kalırsa.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Yıllar evvel yaptığım bir belgesele geri döndüm. Çekimleri pandemi ilanının çabucak öncesinde bitmişti neyse ki, şu anda kurgu evresinde. Bir yandan da çocuk atölyelerine ve bu alandaki talebeliğe devam.