1986’da İstanbul’da doğan Dilek Mayatürk, Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi ve Avusturya’da, Klagenfurt Alpen Adria Üniversitesi’nde sosyoloji eğitimi alır. Düşler Akademi’sinde istekli sinema-film eğitmenliği, Eyüp Körler Kütüphanesi’nde istekli okuyuculuk yapar. Profesyonel çalışma hayatına Türkiye’nin birinci yerli belgesel kanalı İZ TV’de başlar. Tabiat, sanat, klasik müzik, yemek kültürü, psikoloji, edebiyatla ilgili 40’a yakın belgeselin imalcisi ve metin muharriri olarak çalışır. Ayrıyeten şiirle de ilgilenen Mayatürk ile bir ortaya geldik ve belgesel sinema üzerine konuştuk.
Belgesel sinemayla ile ilgilenmeye birinci olarak ne vakit başladınız?
Türkiye’de zannediyorum belgesele gönül vermiş birçok insan üzere, ben de çocukken Coşkun Aral’ın programlarını ağzının suları akarak izleyenlerdendim. Onun belgeselleri ve National Geographic dergilerindeki fotoğraflar, insan öyküleri beni çok heyecanlandırıyordu. Aklıma tam olarak mesleğimin ne olacağı değil lakin çalışma hayatımın nasıl olması gerektiği o vakitler düştü diyeyim: Asla masa başında oturacağım bir işim olmayacaktı.
Ben daima kitaplara, hoş fotoğraflara bakmaya ve belgesele ilgi duydum. Yazarak ve belgesel yaparak hayatımı şekillendirmekti tek arzum ve yirmi iki yaşından beri profesyonel işim yazmak ve belgesel/görsel medya oldu. Çalışma hayatına İZ TV’de metin müellifliği ve yapımcılıkla başladım, kırka yakın belgesel hazırladım orada. İZ TV benim için bir okul üzereydi, özgürce her istediğim husus hakkında çalışabildim. Sait Faik Abasıyanık belgeseli (“Adada Yankılanan Ses”) de hazırladım, Mercan Dede (“Derin Nefes”) hakkında biyografik bir belgesel de, tabiat, yemek kültürü, klasik müzikle ilgili de. Bir yandan da şiir yazardım daima. Birinci kitabım ‘Cesaret Koleksiyonu’ belge halindeyken Cahit Sıtkı Tarancı mansiyonunu aldı. Dedemin Mektubu isimli şiirle Gürhan Uçkan Şiir Ödülü’nü, bir hikayemle Bedri Rahmi Eyüboğlu Yazmaya Teşvik Ödülü’nü aldım.
Kamera önü, spikerlik, seslendirme vb. eğitimlerin akabinde bir müddet kamera önünde çalıştım, program hazırlayıp sundum. Milletlerarası bir haber ajansında koordinatör olarak vazife aldım, Türkiye’den ayrılmadan evvel BBC Arapça’da Producer olarak çalışıyordum. Bütün iş deneyimlerimin ortak noktasında seyahat etmek, yeni yerler görmek vardı. Benim için edindiğim her deneyimin, medya alanında aldığım her eğitimin, gördüğüm her coğrafyanın bendeki izdüşümü sonunda üç şeye hizmet ediyor aslında: Şiir, fotoğraf ve belgesel.
Darba teşebbüsünden çabucak sonra, açıkçası ülkenin ahvaline son sefer bakıp bir sinema şirketinde iş bulup Münih’e taşındım. Özetle 2018’den beri Türkiye’nin dışında yaşıyorum. Bir müddet İtalya’da yaşadım, artık Berlin’de şiir, belgesel ve fotoğrafla yuvarlanıp gidiyorum. Geçen yıl burada yeni şiir kitabım ‘Brache’ (‘Nadas’) Almanca-Türkçe olarak yayımlandı. Evvel bedenen taşındım Türkiye’den, zihnimin taşınması şimdi tahminen sincan escort de bu yıl tamamlandı diyebilirim.
‘BELGESEL FİKRİNİN OLUŞTURURKEN OLABİLDİĞİNCE SOMUT DÜŞÜNÜYORUM’
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, öteki sanat kısımlarına göre gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kolları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Ben ne yapıyorsam yapayım aklım şiire kaçar daima. Bir konuşma metni hazırlarken de, belgesel metni yazarken de bu bu türlü, fotoğraf çekerken de. Somut düşünebilmek zorlandığım bir husus. En keyif alarak hazırladığım belgesel düşlerle ilgiliydi mesela (“Aklın Mahzeni: Rüyalar”) Bir bahis üzerine çalışırken kendimi daima toparlamam gerekiyor ana hususa dönmek için. Net, somut ve keskin olmak uygundur hangi disiplinden kelam ediyorsak edelim. Lakin zannediyorum yalnızca belgesel fikrini oluştururken -konu soyut bile olsa- olabildiğince somut düşünüyorum. Araştırdığım bahis ile ilgili bütün malzemeleri, toplayabileceğim ne varsa, yazılıp çizilenleri, haberleri, varsa kitapları, sinemaları, mitolojideki yerini vs. her şeyi evvel önüme yığarım, sonra işime yaramayacak olanları eler ve o mevzuyu en somut halde anlatabileceğim bir taslak çıkarmaya çalışırım genelde. Üzerinde çalıştığım masa kadar somut olmasını istiyorum başta o fikrin. Fakat ona uygun metin lisanı, sonrasında çekim lisanı için özgür düşünmekten yanayım.
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada meşakkat yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Bu yalnızca Türkiye’de geçerli bir durum değil. Değişkenlik göstermekle birlikte bilgi sahibi olduğum öbür ülkelerde de bu bu türlü. Almanya için konuşabilirim örneğin, burada da istek gören birinci cins belgesel değil. Fakat şu var, belgesel yapabilmeniz için fon, dayanak ve izleyiciye ulaşmanız için gösterim ağı üzere kolaylıklara erişiminiz çok daha kolay. Televizyon kanallarında çok güzel belgesel imallerine rastlamanız mümkün. Türkiye’den gelmiş biri olarak, imkanlardan gözüm kamaşıyor diyebilirim.
Üvey evlat sıkıntısına gelirsek, açıkçası Türkiye’de şiir ve belgeselden bahsederken sesim ne kadar cılız çıktıysa, artık o kadar gür çıkıyor. Zira eserinize boş gözlerle bakılmadığını görüyorsunuz. Tahminen de belgesele burun kıvıran zihni üvey anne ya da üvey baba olarak nitelemeliyiz, belgeseli üvey evlat olarak değil.
Şunu komik buluyorum ama… Beni hayatta heyecanlandıran iki şey var, belgesel ve şiir. İkisini de çok seviyorum ve ikisi de alanlarında dışlanmış üzere duran cinsler. Çoğunluğun onayına gereksinimi yok ancak ikisinin de. Varsın dışarıda dursunlar. Benim için bu türlü hoş.
‘FELAKETLERDE YALNIZ DEĞİLİZ’
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar etimesgut escort belgeseldi. Tarihi bağlam içinde, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek içinde nerede görüyorsunuz?
Bütçe bulmayı, sansürü, baskıyı bir yana bırakarak, takdirle söylüyorum bence çok hoş belgeseller yapılıyor dünyada. Tamam, Türkiye’nin durumu ortada, fakat her felaketin akabinde gelen tumturaklı bir cümle var, “Dünyanın öbür neresinde bu türlü bir şey olabilir?’ Yanıt veriyorum: Brezilya’da, Çin’de, Suudi Arabistan’da, Arjantin’de de olabilir ve oluyor. Çin’de müthiş bir toplumsal kredi sistemi var. Dijital kaydınız var her formda, yeterli yahut berbat bir vatandaş olmanız alışverişinize, yapıp ettiklerinize, görüştüğünüz insanlara nazaran belirleniyor. Notunuz düşükse uçak bileti vs. alamıyorsunuz, seyahat edemiyorsunuz. Geçen aylarda tekrar bir belgeselde izlemiştim, artık Çin’de yaşamayan bir gazeteci, kardeşini telefonla arayamıyor. Kardeşinin notu düşmesin diye. Yani felaketlerde yalnız değiliz. Kısaca dünya çok garip bir yer artık. Bu örnekleri vermemin sebebi şu, baskılara karşın, Suudi Arabistan’dan Hayfa El Mansur var, Brezilya’da Karim Ainouz var.
Dünyayı, uygunuyla kötüsüyle bilmek düzgün bir şey. Güzelini bilmek ufku açmak için, kötüsünü bilmek, kendini daima en berbatta varsaymamak için. Öteki bir açıdan, belgelemeyi kolaylaştıracak alet edevatın çeşitliliği, giderek küçülüp hafiflemesi ve bir yandan da manzara kalitesinin giderek uygunlaşması üzere etkenler tahminen de en çok belgesele yaradı diye düşünüyorum. Kameralar devasa ve ağırken, dağda bayırda ağır ekipman ve aksesuarlarını taşımak, kabul edelim, yorucuydu ve şimdi işe koyulmadan güç tüketmeye sebep oluyordu. Belgesel takımlarının genelde alanda az bireyden oluştuğunu da göz önünde bulundurursak… Bu yeniden tamam, taşınır, bence asıl problem, bazen protagonistlerin kameranın varlığından rahatsız olarak doğal hallerinden kopmaları oluyor. Belgeseli yapan kişinin izini belgeselde hiç görmediğim ve çekimler esnasında kameranın varlığını unutturabilen belgesellere daha eğilimliyim ben izleyici olarak. Kameranın varlığı bazen en doğal anlarda bir yabancılaşmaya sebep olabiliyor. İstediğiniz sonuçtan uzaklaştırabiliyor. Kayıtta değiliz diyerek, protagonistle röportaj yaptığımız olmuştur herhalde hepimizin, bunu demek istiyorum. Bu bağlamda yakın bir tarihten örnekle, “Honigland” çok çok yeterli bir belgeseldi. Zoraki hiçbir şey barındırmıyordu belgesel. “American Factory” aldı o yıl Oscar’ı fakat olsun. Husus ve çekimler sırasındaki özgürlükleri beni çok düşündürmüştü o belgeselde de.
Bu yıl biraz üzgünüm lakin sonuca, “My Octopus Teacher” yeterli hoştu lakin, “Time” ya da “Crip Camp” mevzu olarak çok çok daha kuvvetlilerdi.
‘BELGESEL, BİLGİYİ AKTARABİLMEK İÇİN BİLGİYİ VE ESTETİĞİ TALEP EDEN BİR TÜR’
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki farklı soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi cebeci escort taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Zannediyorum kastettiğiniz eserlerin izleyicisi değilim. Yorum yapmam gerçek olmaz.
Belgesel, bilmekle, özümseyip anlatmakla eş benim için. Sonunda bence evet, verdiğiniz bilgidir. Suha Arın’ın dediği üzere ‘bilgiyle sanatın, estetik anlatımın alaşımı belgesel’. WWF, UNDP iştirakinde “9 Sıcak Nokta” belgesel neslini hazırlamıştık Milletlerarası orman yılında. Bedelli Uğur Polat, Erkan Can, Şevval Sam, Mehmet Aslantuğ, İnanç Kıraç üzere sanatkarlar anlatımını üstlenmişlerdi, gönüllülükle. Var olsunlar. WWF’in dünyada seçtiği tehdit altında bulunan ve acil olarak korunması gereken ormanlık bölgelerle ilgiliydi. O nesli hazırlarken, metnini yazarken biyoloji öğrencisi üzereydim. Hakikat soruları sormak, tam istediğiniz bilgi ve karşılıkları uzmanlarından almak için evvel sizin biliyor olmanız gerekir. Endemik bitkileri, hayvanları, tabiatın şekillendirdiği hayatı güzelce bilip özümsemeden, tam manasıyla “çalışmadan” aktarmaya çalışmak eksik kalırdı. Keza Düş ve Şizofreni belgesellerini hazırlarken, o vakit da psikoloji öğrencisi üzereydim. Sait Faik Abasıyanık belgeselini hazırlarken edebiyat öğrencisi… Bu bu türlü değişir, belgesel, hazırlığı sırasında insanı öğrenci yapıyor. Ben bunu çok seviyorum.
Kısaca bence, bilgiyi aktarabilmek için tekrar bilgiyi ve estetiği talep eden bir tıp belgesel.
‘TÜRKİYE’DE HUSUS ARAYIŞINA GİRME ZAHMETİNE BİLE GİRMEYE GEREK YOK’
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt münasebetinden ötürü sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Türkiye’de egemenlerin hışmına ve sansürüne uğramayan ne kaldı? Ülkede her şey, sanat bile tek ve koyu bir renge büründü. Ben elbette özgür olması gereken muharrirlerin, sinemacıların bile bazen var olabilmek için kendilerine farkında olmadan yahut olarak otosansür uyguladıklarını düşünüyorum. Bu tablo çok acıklı, hele şu anda yaşadığım yerden, farkında olmadan içselleştirdiğim baskıları, tek tek söküp atmaya çalıştığım Berlin’den bakıp değerlendirdikçe halimizi o kadar asosyal buluyorum ki. Hükümranın topluma uyguladığı baskının bir uzantısı da, bireyin başka bireye gösterdiği hor görü olarak tezahür ediyor güya. Tek bir sözden ibadet benim için şu anda Türkiye, o da hor görü.
Yalnızca hükümran, belgesel sinemaya yahut üreticisine değil, bazen izleyici sinemaya, direktörüne; okur kitaba, müellifine o kadar yabanî ki. Bir kitaptan, bir sinemadan bahsediyor, eleştiriyor üzere değil de (ki esasen yan mesleği eleştirmen olmayan kaç kişi kaldı), öldürdükleri geyiği elleriyle parçalayan beşerler kadar yabaniler. “Bakur” belgeseli yüzünden Çayan Demirel’e yapılanlar… (Ve Ayşe Çetinbaş sen ne muazzam bir kadınsın!) En son Orhan Pamuk’un kitabı üzerinden kopan fırtınalar… Yayınevinin zırva açıklaması… Şair İlhan Çomak, 27 yıldır mahpus, bunun utancını taşıyan var mı? Söz özgürlüğü diye bir şey var. Türkiye’de yok sayılıyor olabilir, lakin var. Ve bu çok temel, sarsılmaz, yok sayılması mümkün olmayan bir hak.
Çatışması bizatihi bu ülkenin belgesel konusu bol. Bahis arayışına girme zahmetine bile girmeye gerek yok. Bu yüksek tansiyon bir yandan da üretimi besleyen bir şey. Şu var lakin, gel de bunu özgürce çek, tabir et.
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha etkin kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi bölümü için değil, sinema dalı için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından dayanak alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına göre sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Her türlü dayanak ve teşvikin, direktörünü süratli üretmeye ve hasebiyle kaliteden ödün vermeye zorlamaması ve malum politik iklimde, içeriğe müdahale etmemesi kuralıyla olumlu olacağını ummak istiyorum. Tahminen safça.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Okumak, yazmak ve izlemekle geçiyor açıkçası. İtalyanca öğreniyorum. Lisanlar beni meşgul ediyor bu ortalar. Şiir kitabım ‘Brache’nin iki lisanlı seslendirmesi üzerinde çalışıyoruz bir yandan. Yazmak açık orta ön planda şuanda hayatımda. Fakat yazıyı zati her fikrin birinci kademesi olarak görüyorum. Şiir olur o, roman olur, belgesel olur. Kâfi ki evvel kâğıda dökülsün. Hem belgesel hem de kitap olarak hayata geçirmek istediğim bir proje var ne vakittir. Onun araştırması ve pre-production’ı içindeyim bu yılın başından beri. Gerçekleştirmeyi çok dilek ettiğim bir fotoğraf projesi var. Onu yazıya döküyorum bir yandan. Ve elbette şiir. Yeni şiir kitabım üzerinde çalışıyorum.