Datalı lisan diyelim, irtibat lisanı diyelim, yaygın lisan diyelim; ne dersek diyelim. Sonlu sayıda sözcükten oluşan, çoğunlukla irtibat için kullandığımız bir kamusal lisan ya da “araçsal dil” var. Resmi lisan sıfatıyla iktidar tarafından hükmetmek, baskı kurmak için kullanılan da tıpkı lisandır. Resmi yazışma lisanı bir cins şifrelemedir. Yönetici seçkinin kendi ortalarında kullandıkları jargondur aslında. Siyasi otorite, kamuoyu önünde resmi lisanla değil, gündelik lisanla konuşur. İktidarın telaffuzunu kurup sunduğu lisan de devletin ideolojik aygıtının kıymetli bir öğesini oluşturur. Bir de bu lisanı aşan; kalıpların, kuralların, alışkanlıkların çanına ot tıkayan “dil üstü”, “dil aşırı” bir lisan var. Araçsallığı değersizleşmiş, gerisinde bırakmış bir lisan. Öznel, özgür ve akışkan bir lisan. Özerk alanda oluşan ve şiir lisanı dediğimiz lisandır bu. Şiir lisanı için “dilin dili” ya da lisanı yaratan lisan de diyebiliriz.
O vakit şunu da söyleyebiliriz: Şiirsiz lisan yoktur. Lakin şiirini öldürmüş, öldürmese de süründüren ya da ortadaki bağı koparmış lisan vardır.
Hedefimiz lisan ve şiir üzerine bir tartışma açmak değil. Kısaca da olsa, “Ne çok şiir yazılıyor” biçiminde lisana getirilen fikre dayalı reaksiyona dikkat çekmek. Bir bakış açısı önermek. Bu ortada söylediklerimizin çağdaş Türkçe şiirle ilgili olduğunu da belirtelim.
İngilizcede şiir manasındaki ‘poem’ sözcüğünün kökeni Yunancadaki ‘poeio’dur. İmal etmek, yapmak, yaratmak manaları da olan sözcüğün, bir öbür karşılığı da “uydurmak”tır. Öyleyse şiiri, lisan uydurmak, lisana uydurmak olarak da düşünebiliriz.
Türkçenin uydurmak açısından bir oldukça elverişli olduğu, bunun şiirsel üretkenliği etkilediğini öne sürmek mümkün. Uydurmak konusunda, toplumsal ve kültürel hayat da, elverişli şartları ziyadesiyle sağlamakta. Bu durumda şuraya geliyoruz: Türkçedeki şiirsel üretiminin, bilhassa lisan istikametinden anahtar kavramının “uydurma” olduğunu söyleyebiliriz. Buna, genel manasıyla lisanın olduğu üzere şiir lisanının de kaynağında ömür olduğu gerçeğini eklemek gerek.
Şiirsel üretimin temposuna bakarak “ne çok şiir yazılıyor” kelamıyla lisana getirilen kanıyı bu açıdan kıymetlendirmek gerekir diye düşünüyoruz.
Kısaca şunu diyebiliriz: Ömrün maddi şartları uygun, lisan elverişli, uydurma devam ediyor; şiir üretimi sürüyor. Artık, sık sık vurguladığımız görüşümüzü yineleyebiliriz: Düzgün ki de çok şiir yazılıyor. Yeterli ki de uydurmak mümkün oluyor. Zira hem birey olarak hem toplumun kıymetli bir kısmı, hâkim lisanın, iktidarın ideolojik aygıtının, kontrolünü, denetimini elinde tuttuğu alanın, matuf kapsama alanının dışına çıkıp böylelikle nefes alıyor.
Demek istediğimiz, tahminen de bu kesif ortamda uydurulan lisan olarak şiir ve şiir olarak uydurulan lisan sayesinde nefes alıyor ve boğulmuyoruz.
Şiir okuyoruz ve boğulmuyoruz dedik. Öyleyse şunu da soralım: Nasıl bir şiir okuruyuz? Şiir yapıtını hem okur hassaslığı hem şair dikkatiyle kuşatabiliyor muyuz? Bir gözümüzle şair, bir gözümüzle okur olabiliyor muyuz? Şairsek bir öbür şairin şiirini, şairliğimizi geri planda tutarak okuyabiliyor muyuz? Yeni imkânlara, arayışlara, değişik tecrübelere açık olabiliyor muyuz?
Şiiri şair tecrübesinin ışığında okumakla, salt okur (şiirle münasebeti sırf okurluktan ibaret olan) birikimiyle okumak kıymetli farklılıklar içeriyor. Bizim teklifimiz şiirin elbette ve de mümkünse hem şair hem salt okur gözüyle okunması.
Şiirin şiirden öğrenildiği eğitimin ne derece değerli olduğu açık. Çok şiir yazılmasının şiir eğitimine katkı kabul edilmesi gerektiğini belirterek mevzuyu değiştirelim ve kelamı yeni jenerasyon şairlerden Kemal Çiftci’nin (1989), şimdi sıcağı üzerinde olan şiir kitabına getirelim.
Çiftci’nin Sakin Kitap Yayınları’ndan çıkan ‘Başıma İsyanlar Yakar Ateş Böcekleri’ isimli kitabında otuz beş şiir yer alıyor. Çitci’nin 2017 yılında yayımlanmış ‘Başıma Belalar Yakar Ateş Böcekleri’ isimli bir öbür şiir kitabının daha olduğunu da hatırlatalım.
Çiftci’nin “Yalnız bir kelimeydim ben/ tuttum başımı şiirlere soktum” epigrafı kıymetli. Lakin oraya gelmeden evvel kitabın, değinmeden geçilmemesi gerektiğini düşündüğümüz ismi üzerinde durmak istiyoruz.
Kemal Çiftci, şiire uygun biçimde lisanı saptırarak yeni mana yaratmaya dönük arayışını yansıtan birinci kitabının ismini ve kalıbını, ikinci kitabında bir sözcük değişikliğiyle yinelemiş. Birinci kitabın isminde yer alan “bela”, ikinci kitabında “isyan”a dönüşmüş. Beladan isyana geçen değişimi kaydedelim. Zira bu “atlayış” ya da “sıçrayış”, Kemal Çiftci’nin şiir anlayışına dair değerli ipuçları veriyor. Örneğin kitabın ismi bize diyor ki bu kapağın altında, tabiatın kışkırtıcılığına karşı reaksiyonsuz kalamayan birinin hisleri, kanıları, hassaslıkları, farkındalıkları yer alıyor. Bu yorumu yaparken desteğimiz, ateş böceğinin temsil ettikleri ortasında tabiatın biraz daha ön plana çıkması.
Kitabın epigrafındaki ikilikse Çiftci’nin, şiirin sözcüklerle yazıldığı görüşünü benimsediğine, önemsediğine işaret ediyor. Şimdi birinci şiire geçmeden isminden ve epigrafından edindiğimiz kanı, tabir uygunsa, kitabı elimize yerleştiriyor.
Birinci şiirden bir betik okuyalım. Şiirin ismi “Ateş” olunca, okuyacağımız betiğe de “ateşten bir bukle” demek geliyor lisanımızın ucuna. Her ne kadar şiirde, başlangıçta çamur ve su vardı denilse de:
Yardım, yarımdım, suyla karıştım
Çamurdan kalktım sana geldim
İlahi bir aşktan kaçtım elmaya koştum
Hüviyetim silindi kitaplardan
Dileklerim arsızlaştı
Başıma isyanlar yaktı ateş böcekleri
Bir betiğini aktardığımız şiirle ilgili yorumlardan birinin de şu olabileceğini söyleyebiliriz: Alt metinde, daha çok dinî anlatıların benimsediği “başlangıç” ya da “yaratılış” hikayesine yaptığı göndermeler hasebiyle güya, varlığı ve varoluşu, insanın yol ayrımında yaptığı tercihler üzerinden düşünmek öneriliyor. İnsanın, maddi yaşantısıyla ruhsal dünyası ortasındaki tansiyonun de yansıdığı bir şiir “Ateş”.
Diyebiliriz ki kitap, daha birinci şiirinde okurun, geri dönüş yolunu kapatıyor. Şiirin uyandırdığı meraktan fakat okuyarak kurtulmak mümkün oluyor. Öyleyse bir şiir daha okuyalım. “Dudaklarının Değdiği Yaz” başlıklı şiirden üç dize:
Darmadağın ettiğin kentteki
Sağ kalan köpek benim
Siyah bir çilek kopardım padişahın tarlasından
Kitap yayımlandıktan kısa bir mühlet sonra Ertekin Akpınar’ın, Çiftci ile yaptığı ve Ek Mecmua’da yayımlanan söyleşiyi okuduk. Çiftci bu söyleşide, hem şiir anlayışına hem de şairlik serüvenine ayna tutan, dikkat alımlı sözler kullanıyor: “Şiiri okumayı sevdikten sonra, yazmayı sevmeye başladım. Bu sevginin altında epey sade ve beni tatmin edip, üretmeye zorlayan bir neden var; makûs hisleri tanım etmeye yahut çevirmeye çalışıyorum. (…) Bir başka bağım, şiir beni çoğunlukla en yorgun vakitlerimde bulur, o an yazmasam da okumaya başlarım. Okumayı, seslendirmeyi daha çok seviyorum.” Bilhassa, “şiir okumayı sevdikten sonra yazmayı sevmeye başladım” cümlesinin altını çizmek isteriz.
Çiftci, aşikâr ki şiirin geçmişini, tecrübesini, birikimini, sesini, kelamını, lisanını, kısaca geçmiş jenerasyonlardan kalan mirası umursuyor. Bunun, şiirlerinin hem biçiminde hem biçeminde izlerini görmek mümkün. “Yaz Bunu Bir Kenarı Kısa Olan Hayatımıza” başlıklı şiirden bir kısım aktarıyoruz:
Bana kelam verdiğin üzere, ayrılıklarla çiz baştan
alın çizgimi
Üstünde ayak müsaade kalmasın
Yazlar çabucak bitsin, kıvransın dudaklar sıcakla
şehvet ortasında
Yazlar çabucak başlamasın zira kışları daha
hoştun
(…)
Ağzımın kapılarına dayan
Ve yaz bunu bir kenarı kısa olan hayatımıza
Kemal Çiftci’nin söyleyiş rahatlığının yanı sıra şaireneliğin, şiirselliğin girdabına düşmeden, belagatin cazibesine aldırış etmeden, doğaçlama yapıyormuş, kendi kendine mırıldanıyormuş hissi uyandıran söyleyişi de son derece değerli görünüyor.
Lübnan’ın başşehri ve Ortadoğu’nun kadim kentlerinden Beyrut’ta, 4 Ağustos 2020’de vahim bir patlama yaşandı. “Beyrut” başlıklı şiir bu patlamayı ve sonrasında yaşanan faciayı düşündürüyor. İsmi geçen şiirden bir kısım paylaşalım:
Yaradanım bana bir gömlek ver çıkamıyorum
dışarı
Cam kırığında yansımam kesildi
Altı çizili arabesk bir cümleyim
Anneme baharlardan çiçek getirdim
İç organlarım senindir
Çiftci için şiirin okura hakikat olan seyahatinin hangi mecralarda gerçekleşeceğinin, o denli anlaşılıyor ki çok da değeri yok. Onun açısından, şiir yazmak ya da şiiri hayata, hayatı şiire uydurmak daha öncelikli gibi… Paylaşacağımız dizeler “Senin Bu Hepburn Havaların” başlıklı şiirden:
(Hastanede kuyruk vardı iyileşemedim)
Ben yorulunca
Yaradanım suları kesme
Büyütmeliyim son kalan çiçeğimi
Kemal Çiftci, tek bir mevzu, tema, izlekle sınırlamamış kendisini. Hususlarını, izleklerini, temalarını aşk, ayrılık, varlık, varoluş üzere insanın değişik hallerine ait, günlük ve tarihî olaylardan, ömrün değişik olgularından yola çıkarak oluşturmuş. Şiirlerde tabiata ilişkin motiflerin, figürlerin yanı sıra “sokak sakinlerinin” de farklı bir yeri var. Şu kısmı “Bı̇r Akşamüstü Üzüntüsü” başlıklı şiirden aktarıyoruz:
Deniz yağmuru kucaklıyordu yavrusu üzere
Denizin üstüne yağmur düşüyordu
Canı acıyor muydu?
Onun şiirlerindeki ince alayı, ironik biçemi de göz gerisi etmemek gerekir. Zira Kemal Çiftci’nin şiirinin dokusundaki mahcubiyet, mahzunluk, acı kadar kıymetli bir yer tutuyor ince alay ve ironi. “Bozgun” isimli şiirden bir kısım sunuyoruz:
Benim babam çobandı
Bir ayağı başkasından yorgundu
Kentler düzeltti onu
Bu taş burada değildi artık bakması paralı
Bizim işveren düzeltti onu
Bir köpeğim, iki kedim kaldık çocukluktan
Masalcılar, şekercilerle kaldık
Amcalar enayi dedi kedilerime
Köpek kovaladı hepsini
Bayramdan bayrama anca severim artık
Sevmeye vakit lazımmış
İlahım düzeltti onu
Her kitap bir davettir. Kemal Çiftci’nin, başına “isyanlar yakan ateş böcekleri”nin ışığının da kaydedildiği ve daha çok bir “tavır alışın” ortaya konulduğu kitabı da o denli: Okumaya davetlisiniz. Bu daveti kaçırmayın deriz.