Ermeni Soykırımı’na ait çalışmalarıyla tanınan Prof. Dr. Taner Akçam, Gazete Duvar’da yayınlanan ‘Gönüllü bir iştirak olmasaydı, bu kadar insan öldürülemezdi’ başlıklı röportajında kullandığı sözler üzerine 132 Kürt müellif ve araştırmacı tarafından yapılan açıklamaya cevap verdi.
Akçam, www.yesayansalonu.com adresinde yayınlanan açıklamasında, “20 Nisan 2021’de Gazete Duvar’da yayımlanan bir söyleşi sırasında kullandığım “Kürt ağaları, evlenen Ermenilerin birinci gece hakkına sahiplerdi” sözünün, söyleşi sırasında aktardığım öteki pek çok fikrin içinden koparılarak, şahsıma karşı ağır tabirler ve hakaretlerle körüklenen bir taarruz kampanyasının aracı haline getirildiğini büyük bir hüzünle izliyorum” dedi.
‘KAYNAKLAR ŞUURLU BİR BİÇİMDE TAHRİF EDİLDİ’
“Yine bu saldırgan kampanya sırasında birçok internet üzerinden çarçabuk ulaşılabilecek kaynaklara bile bakma zahmetine katlanılmadığını ve bu kaynakların şuurlu bir biçimde tahrif edildiğini de gözlemlemekteyim. Niye basitçe erişilebilecek bu kaynaklara bakılmaz ve niye bu kaynaklar açıkça tahrif edilir? Nedenlerini anladığımı söyleyemem” diyen Akçam şöyle devam etti:
“Ama son derece şuurlu yapıldığı açıkça muhakkak olan bu tahrifatların emelinin çalışmalarımda sürekli bağlı kaldığım tarihî hakikatler ve bu hakikatler aracılığıyla ulaşılabilecek bilgiler hakkında bir kirlilik yaratmak olduğu aşikârdır. “Taner Akçam’ın tek niyeti Türk milletine iftira atmaktır; bu hedef için kullandığı dokümanları tahrif etmekten çekinmez ve bu nedenle onun yazdıklarına güvenilmez” tezleri 1990’dan bu yana, devletin resmi tezlerini savunan çevrelerin bitmek bilmeyen gayretlerine bahis olmuştur. Bu uğraşlarını ispat için ise, en çok yaptıkları şey ellerindeki dokümanları tahrif etmektir. Türk inkârcı çevrelerden alışık olduğum bu stratejinin, artık basında “Kürt aydını” olarak zikredilen imzacı küme ve kimi köşe müellifleri tarafından motamot tekrar edilmesi son derece üzücüdür.”
‘BİR HALKI SUÇLAMAK DEĞİL EMELİYLE DEĞİL, SİSTEMATİK CİNSEL ŞİDDETİ DAHA YETERLİ ANLATABİLMEK İÇİN’
İlgili kaynakların özgün sayfa fotoğraflarını Türkçe çevirileriyle yayınlamanın mecburilik haline geldiğini lisana getiren Akçam, kaynaklarda belirtilmeyen bir olgudan bahsetmediğini belirtti. Akçam açıklamasında şunları kaydetti:
“Aktardığım, çalışmaları memleketler arası akademide kabul görmüş Stephan Astourian, Ronald Suny ve Dikran Kaligian’ın çalışmalarında gördüğüm bir bilgiydi. Daha sonra da tıpkı bilginin on beş kadar öbür kaynakta da değişik vurgularla geçtiğini tespit ettim [EK-1]. Üstelik görüşmenin bütününden de basitçe anlaşılabileceği üzere, bu bilgiyi bir halkı suçlamak hedefiyle değil, devrin şartlarını ve bilhassa de Ermeni kız çocukları ve bayanlara yönelik sistematik cinsel şiddeti daha düzgün anlatabilmek için çarpıcı bir örnek olarak seçtim. Ne yazık ki, birinci gece hakkı kadar can yakıcı olan diğer pek çok örnek de verebilirdim, çünkü yaşadığımız topraklar bu açıdan hiç de çorak değil.
Söyleşide elbette “bazı” sözünü kullanabilirdim. Fakat hem ortadaki nefret ve taarruzun nedeni bu değil, hem de söyleşinin bütünü okunduğunda yaptığımın “bu ülkede erkekler bayanları öldürüyor” cümlesi tipinden bir “zikr-i küll irade-i cüz (bütünü zikredip parçayı kastetmek)” olduğu kolaylıkla anlaşılır. Birtakım insanların verdiğim bilginin tartısı karşısında bir şoka uğradıklarını ve bu nedenle kendi kimliklerine dair algılarının rencide edildiği hissine kapıldıklarını kestirim ediyor ve bunu anlıyorum. Lakin unutmayalım ki bizi koruyacak ve özgürleştirecek olan hakikate hürmettir. Sonuçta kayıtlarda bulduğum ve bulacağımız bundan daha da ağır öbür bilgileri konuşmaya alışmak zorundayız. Kürtlerin soykırımdaki rolleri konusunda ne düşündüğümü nitekim öğrenmek isteyenlere ise, spekülasyon yapmak yerine son kitabımı okumalarını salık veririm.
‘LAZAREV’İN KÜRTÇE ÇEVİRİSİNDE DE MEVCUTTUR’
Kampanya sahiplerinin ve mevzu hakkında fikir beyan edenlerin en büyük savları, Lazarev’in kitabında “ilk gece hakkı”na dair bir tabirin olmadığıdır. Bu bilgi yanlışsız değildir. Kelam konusu Rusça kaynağı ben de ortaya atılan savlardan sonra denetim ettim ve kitabın 1964 ve 1972 baskılarında bu bilginin yer aldığını tespit ettim [EK-2-3 ve 4]. Hatta bu sözler, tekrar imza metninde argüman edilenin tersine, Lazarev’in Kürtçe çevirisinde de mevcuttur [EK-5].
İmzacılar, kitabın ne Rusçasına ne de Kürtçesine bakma zahmetine katlandılar; tercüman olduğunu tez eden bir kişinin şahitliğini kâfi gördüler. Meğer, internet ortamında ufak bir araştırma yapsalardı hem kelam konusu kitabın her iki baskısını da bulacaklar hem de kitabın tercümanı olduğu tez edilen kişinin, kitabın gerçek tercümanı olmadığını gösteren, üstelik Kürtçe yazılmış bir raporun varlığına ulaşacaklardı. Rapora nazaran, Lazarev’in kitabını Kürtçeye çeviren Amarike Sardar’dır. Bu raporu, Amarike Sardar’ın başvurusu üzerine 2001 yılında Erivan’da oluşturulan bir komite kaleme almıştır. İlgili raporu burada sunuyorum. [EK-6] Şayet işlerini ciddiye almış olsalardı, bahis hakkındaki bilgilerin Kürtçe olarak da mevcut olduğunu göreceklerdi. [EK-7]
Sonuç olarak, yayımladığım listeden de anlaşılacağı üzere, bu tabiri birinci kullanan ben değilim. Benden evvel on beşe yakın kaynak, “ilk gece hakkı”ndan türlü bağlamlarda bahsetmiştir. Uygulamada bunun ne kadar yaygın olduğunu tespit etmek elbette ki akademik araştırmaya muhtaçtır. Lakin, mevcut bilgilere dayanarak, geçmişte bu türlü bir olgunun asla yaşanmadığını ileri sürmek de mümkün değildir. Hatta dikkatli bir gözle bakıldığında, bunun günlük kültürün bir modülü olarak konuşulan, türlü biçimlerde söz edilen bir bilgi olduğu da fark edilecektir. [EK-8 ve 9] Mevzu, şu halkı suçlamak ya da bu halkı aklamak üzere bilimsel olmayan yaklaşımlar bir kenara bırakılarak, daha ileri çalışmaları ve vaktin aydınlatıcılığını beklemektedir. Bu bahiste çalışmakta olduğumu ve sonuçlarını bir makale ile duyuracağımı bu vesileyle bildirmek isterim.
Burada sunduğum dokümanlar ışığında kamuoyunun, aleyhime yürütülen kampanyanın çapı ve niteliği hakkında bilgi sahibi olacağını kestirim ediyorum. Hakikatlere direnenler, etnik kimlik ayırmaksınız her kümenin içinden çıkıyor ve hepsi emsal metotları kullanıyorlar. Bu bilgilerden habersiz olarak davete imza atanları ise kendi vicdanlarıyla baş başa bırakıyorum.
‘TARİHİMİZ İLE YÜZLEŞMEK ZORUNDAYIZ’
Bu örneğin gösterdiği gerçek şudur: Tarihimiz ile yüzleşmek zorundayız. Bu yüzleşmeyi bireylere ve topluluklara yönelik nefret ve düşmanlık hislerini körüklemek için değil, insan haklarına saygılı demokratik bir gelecek kurmak için yapmak zorundayız. Tüm akademik uğraşını, Türkiye’nin üstüne kara bir bulut üzere çökmüş ve bugün başta Kürt sorunu, bayana yönelik şiddet olmak üzere insan hakları ve demokrasiye ait tüm problemlerimizin ana kaynağı olan tarihi hakikatlerin inkârına karşı hal almaya adamış bir bilim insanı olarak, herkesi sorumlu davranmaya ve hakikatleri bulmaktan öteki bir gayreti olmayan akademisyenlere yönelik estirilen terör ortamına karşı tutum almaya davet etmek isterim. Niyetin özgürce söz edilmediği ve düşünmenin “ulusa yahut ulusal onura hakaret” üzere kavramlarla hata sayılıp linç edilmek istendiği ortamlarda ne özgür akademik çalışma olur ne de demokratik bir gelecek kurulur. Hepimizin üstümüze düşen sorumlulukla hareket edeceğinden kuşkum yoktur.
Gereçlerin Listesi:
EK-1: “İlk Gece Hakkı” sözünün yer aldığı ikincil kaynaklar listesi
EK-2: Mikhail Semenoviç Lazarev’e ilişkin kitabın 1964 ve 1972 baskılarında yer alan “İlk Gece Hakkı” ve gibisi tabirler ve bu tabirlerin İngilizce ve Türkçe çevirileri
EK-3: Lazarev’e ilişkin kitabın 1964 baskısının orjinal sayfaları
EK-4: Lazarev’e ilişkin kitabın 1972 baskısının özgün sayfaları
EK-5: Lazarev’e ilişkin kitabın Kürtçe çevirisinin yepyeni sayfaları
EK-6: Kürtçe kitabın çevirisinin Temure Xelil’e değil Amarike Sardar’a ilişkin olduğunu gösterir kurul raporu ile ilgili haber http://amarikesardar.com/?p=800
EK-7: Kürtçe kitabın çevirisinin Temure Xelil’e değil Amarike Sardar’a ilişkin olduğunu anlatan Kürtçe websitesi http://amarikesardar.com/?p=662
EK-8: Ziya Şakir’in, Şerif Paşa ile Boğos Nubar Paşa’nın mutabakatları konusunda kaleme aldığı bir yazıda “ilk gece hakkı”ndan bahseden kısım.
EK-9: Kelamlı Tarih ve Birinci Gece Hakkı konusunda sonlu kimi müşahedeler
EK-1
“İlk Gece Hakkı” sözünün yer aldığı kaynaklardan sonlu kimi seçmeler:
1) K. Mazhar Ahmad, Birinci Dünya Savaşı’nda Kürdistan, (İstanbul: Doz Yayınları, 1996), 231.
2) Ertuğrul Aladağ, “Toprak Damdan Konuta Evrilmek ve Cinsellik”, A. Durakbaşı ve Ö Şahin (ed.), Lokal Tarih Prosedür ve Tecrübeler – II. Kelamlı Tarih Atölyesi içinde, (Muğla: Muğla Kent Belgeliği Yayını, 2007), 84-97.
3) Stephan Astourian, “The Armenian Genocide: An Interpretation”, The History Teacher 23, No. 2 (Feb. 1990): 122.
4) Stephan Astourian, “The Silence of the Land: Agrarian Relations, Ethnicity, and Power”, A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire içinde, ed. Ronald G. Suny, Fatma Müge Göçek, and Norman Naimark (Oxford: Oxford University Press, 2011), 60.
5) Vahan Baibourtian, The Kurds, The Armenian Question and The History of Armenian-Kurdish Relations (Ottawa: n.p., 2013), 33.
6) Hagop Barsoumian, “The Eastern Question and the Tanzimat Era”, The Armenian People from Ancient to Çağdaş Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century içinde, ed. Richard G. Hovannisian (New York: St. Martin’s Press, 1997), 200.
7) Elke Hartmann, “Gülizars Geschichte: Frauenraub in den armenischen Provinzen des Osmanischen Reiches in neuer Perspektive”, Jahrbuch für Antisemitismusforschung 26 (2017): 192.
8) Charles Issawi, The Economic History of Turkey 1800-1914, (Chicago ve Londra: The University of Chicago Press, 1980), 64-68.
9) Dikran Mesrob Kaligian, Armenian Organization and Ideology under Ottoman Rule 1908-1914 (Londra ve New York: Routledge, 2013), 54.
10) Arménouhie Kévonian, Gülizar’ın Kara Düğünü (İstanbul: Aras Yayıncılık, 2015), 12.
11) Mikhail Semenoviç Lazarev, Kurdistan I Kurdskaya Problema, 90-iye godi XIX veka-1917 god, Izdztelstvo [Kürdistan ve Kürt Sorunu] (Moskova: Nauka, 1964), 33.
12) Mikhail Semenoviç Lazarev, Kurdskii vopros (1891–1917) [Kürt Problemi (1891-1917)], (Moskova: Nauka, 1972), 40.
13) S. D. Lisitsian, Istoriko-ėtnografičeskie očerki Šatacha [Çatak Üstüne Tarihsel-Etnografik Eskizler] (Tiflis, 1927), 79.
14) I. A. Orbeli, Fol’klor i byt Moksa [Moks’un Folklörü ve Gündelik Yaşamı] (Moskva, 1982), 60.
15) Ronald G. Suny, Looking Towards Ararat: Armenia in Çağdaş History (Bloomington ve Indianapolis: Indiana University Press, 1993), 104.
16) Ronald G. Suny, “They Can Live in the Desert but Nowhere Else”: A History of the Armenian Genocide (Princeton ve Oxford: Princeton University Press, 2015), 20.
17) Arsen Yarman, Palu-Harput 1878 (İstanbul: Doküman Yayınları 2015), 107.
EK-2
BİRİNCİ BASKI – 1964
Mikhail Semenoviç Lazarev, Kurdistan I Kurdskaya Problema, 90-iye godi XIX veka-1917 god, Izdztelstvo “Nauka”, Moskova, 1964. [Kurdistan and Kurdish Problem] [Kürdistan ve Kürt Sorunu]
Alıntı I (Lazarev 1964, s.33)
Rusça:
Курдские беи (феодалы) беспощадно эксплуатировали и yгнетали совершенно бесправное армянское крестьянство. В Курдистане процветало крепостное право в его наиболее тяжелых, средневековых формах. «В Сасунской казе,—писал на рубеже XX в. российский вице-консул в Ване Туманский,— существует почти крепостная зависимость армян от курдов со всеми ее юридическими последствиями: каждый армянин приписан к какому-нибудь курду и обязан ему оброком; курды продают своих крепостных, когда имеют нужду в деньгах; за убийство курдом крепостного его господин мстит убийством крепостного, принадлежащего убийце». Некоторые беи установили в армянских селениях даже «право первой ночи». Крепостные армяне, отмечал Линч, назывались «зер-курри», что означало «купленные за золото». «…Они покупаются и продаются курдскими беями и агами совершенно так же, как овцы и скот». Купля-продажа крепостных крестьян совершалась вместе с землей, на которой они жили и работали [34].
________________________________________________________________________ [34] X. Ф. Б. Линч, Армения. Путевые очерки и этюды, т. II, Тифлис, 1910, стр. 554.
İngilizce:
The Kurdish feudal Beys ruthlessly exploited and oppressed the Armenian peasants, who were completely devoid of rights. In Kurdistan serfdom, in its harshest medieval forms, flourished. ‘In the kaza of Sasun,’ the Russian vice-consul Tumanskii wrote at the turn of the twentieth century, ‘there is an almost serf-like dependence of Armenians on Kurds, with all its kanunî consequences: each Armenian is attached to some Kurd or other and obliged to hisse him rent; when in need of money the Kurds sell their serfs; should a Kurd kill a serf, the latter’s master avenges him self by killing a serf belonging to the murderer. Some Beys even kept, in Armenian villages, the “right of the first night.” Serf Armenians, Lynch noted, were called “zer-kurri”, which meant “bought for gold.” “… They are bought and sold by Kurdish beys and agas in exactly the same way as sheep and cattle.” The sale and purchase of serfs took place together with the land on which they lived and worked [34].
_________________________________________________________________________ [34]. H. F.B. Lynch, Armenia. Travel essays and studies, vol. II, Tiflis, 1910, p. 554. /This is the Russian translation of the Irish geographer and traveler, Armenologist, social and political figure’s book Lynch, H.F.B. (1901). Armenia, travels and studies. Volume II: The Turkish Provinces. London: Longmans, Green, and Co.
Türkçe:
Kürt beyefendileri (feodaller), haklarından büsbütün yoksun bırakılmış Ermeni köylülerini zalimce sömürüyor ve eziyorlardı. Kürdistan’da serflik hayli şiddetli bir biçimde ve ortaçağ biçimlerinde gelişmişti. Rusya Van konsolos yardımcısı Tumanskiy, 20. Yüzyılın başında şunları müellif : “Sasun kazasında Ermeniler, bütün türel sonuclarıyla Kürtlere neredeyse serflik münasebetleriyle bağlılar; her Ermeni bir Kürde tabi ve ona yıllık bir kira [hafir] ödemek zorunda. Kürtler serflerini paraya gereksinim olduğunda satıyorlar. Bir serf bir Kürt tarafından öldürülürse öldürülen serfin sahibi öldürene ilişkin bir serfi öldürerek intikam alıyor. Bir kısım beyefendiler Ermeni köylerinde “ilk gece hakkı” bile tesis etmişler”. Lynch ise; “Ermeni serfler “altınla satın alınan” manasına gelen “zer-kurri” olarak adlandırılıyor”, ve serflerin satışı ve alınması, üstünde yaşadıkları ve çalıştıkları toprak ile birlikte gerçekleşiyordu “ diyor. (34)
_________________________________________________________________________
[34]. H. F.B. Lynch, Ermenistan. Seyahat yazıları ve eskizler, cilt II, Tiflis, 1910, s.554.
*
Alıntı II (Lazarev, 1964, s. 33)
Rusça:
Кяфиризм, писал Р. Бекгулянц, хорошо изучивший быт населения Ванского вилайета накануне первой мировой войны, означает «произвол и насилие, незаконные и несправедливые поборы, производимые курдскими беками… Земельные отношения, возникшие между армянами и курдскими шейхами,— продолжал Бекгулянц,— напоминают отношения средневековых феодальных графов и баронов к крестьянам, живущим на их землях»[35].
_________________________________________________________________________
[35]. Р. Бекгулянц (Северянин), По Турецкой Армении…, Ростов-на-Дону, 1914, стр. 74.
İngilizce:
Kafirism, wrote R. Bekgulyants, who thoroughly studied the life of the population of the Van vilayet on the konuta of the First World War, means “arbitrariness and violence, yasa dışı and unjust extortions made by Kurdish beks … resemble the relationship of medieval feudal counts and barons to the peasants living on their lands ”[35].
_________________________________________________________________________
[35].R. Bekgulyants (Severyanin), Across Turkish Armenia …, Rostov-on-Don, 1914, p. 74./ Impressions of R.V. Bekgulyants, a Russian publicist and traveler of Armenian origin, later rector of the Nakhichevan Theological Seminary, presented in the form of diary entries, with a detailed description of nature, folk customs, traditions and monastic life, became the last “living” description of Western Armenia. And this is the great value of the book/.
Türkçe:
Birinci Dünya Savaşı öncesinde Van vilayetinin nüfusunun hayatını derinlemesine inceleyen R. Bekgulyants, kafirliğin, “keyfilik ve şiddet ile Kürt beyefendilerinin yaptığı yasadışı ve adaletsiz gasplarına maruz kalma manasına geldiğini” muharrir ve “Ermenilerle Kürt pirleri ortasındaki toprak münasebetleri, ortaçağ feodal kont ve baronları ile onların topraklarında yaşayan köylüler ortasındaki bağları hatırlatıyor ”diye devam eder [35].
_________________________________________________________________________
[35]. R. Bekgulyants (Severyanin), Türkiye Ermenistanı Genelinde …, Rostov-on-Don, 1914, s. 74.
*
Alıntı III (Lazarev, 1964, s.35)
Rusça:
Нередко власти селили в армянских деревнях и хамидийцев, курдов, служивших в султанских иррегулярных войсках. «Последние,— писал русский вице-консул в Битлисе,— пользуясь защитой администрации, творили там суд и расправу и, ссужая постоянно нуждающихся армян деньгами под залог скота, домов и урожая, сделались постепенно хозяевами селений -ага-ми, которым армяне исполняли все работы, выдавали своих девушек, доставляли лучших лошадей и все-таки не могли избавиться от тягости долгов» [41].
_________________________________________________________________________
[41]. АВПР, ф. «Посольство в Константинополе», 1907 г., д. 4087, лл .77— 78
İngilizce:
Often, the authorities settled in Armenian villages Hamidiye-s, Kurds who served in the Sultan’s irregular troops. “The latter,” wrote the Russian vice-consul in Bitlis, “taking advantage of the protection of the administration, carried out court and reprisals there, and lending money to constantly needy Armenians on the security of livestock, houses and crops, gradually became the owners of the villages-aga-s, which the Armenians fulfilled all work, gave their girls, delivered the best horses and still could not get rid of the burden of debt ”[41].
_________________________________________________________________________
[41]. AVPR / Archive of foreign policy of Russia /, fond “Embassy in Constantinople”, 1907, file. 4087, pp. 77-78
Türkçe:
Yöneticiler, Ermeni köylerine sıklıkla Sultanın sistemsiz birliklerinde hizmet etmiş olan Hamidiye alaylısı Kürtleri yerleştirdiler. Bitlis’teki Rus konsolos yardımcısı, “sonrasında da bunlar, yönetimin muhafazasından yararlanarak, oralarda kah mahkeme ve kaba kuvvet yollarını kullanarak, kah paraya daima gereksinim duyan Ermenilere, çiftlik hayvanları, meskenleri ve mahsüllerini rehin karşılığında faizle borç vererek, adım adım adım Ermenilerin bütün işlerini gördüğü, kendi kızlarını verdiği, en yeterli atlarını hizmetlerine sunduğu köy ağaları haline geldiler, lakin tekrar de Ermeniler bu borçların yükünden kurtulamadılar” diye muharrir [41].
_________________________________________________________________________
[41]. AVPR/ Rusya Dışişleri Bakanlığı arşivi/, f. “İstanbul Büyükelçiliği”, 1907, evrak. 4087, s. 77-78
İKİNCİ BASKI – 1972
Mikhail Semenoviç Lazarev, Kurdskii vopros (1891–1917), (Moskova: Izdatelstvo, Nauka, 1972) [Kurdish Question (1891-1917)] [Kürt Sorunu (1891-1917)]
Alıntı I (Lazarev, 1972, s. 40)
Rusça:
Курдские феодалы беспощадно эксплуатировали и yгнетали бесправное армянское крестьянство. [60] В Турецком Курдистане и Западной Армении процветало крепостное право в его наиболее тяжелых, буквально средневековых формах. «В Сасунской казе,—писал на рубеже XX в. российский вице-консул в Ване Туманский,— существует почти крепостная зависимость армян от курдов со всеми ее юридическими последствиями: каждый армянин приписан к какому-нибудь курду и обязан ему оброком; курды продают своих крепостных, когда имеют нужду в деньгах; за убийство курдом крепостного его господин мстит убийством крепостного, принадлежащего убийце». Некоторые беи установили в армянских селениях даже «право первой ночи»[61]. Крепостные армяне, отмечал Линч, назывались «зер-курри», что означало «купленные за желтое золото». «…Они покупаются и продаются курдскими беями и агами совершенно так же, как овцы и скот».Купля-продажа крепостных крестьян совершалась вместе с землей, на которой они жили и работали.[62]
[60] А.С.Амбарян, Аграрные отношения в Западной Армении, стр.15-16
[61] АВПР, фонд «Политархив» 1901г., дело 711, лист 36, 45.Донесение от 4 мая 1901года.
[62] X. Ф. Б. Линч, Армения. Путевые очерки и этюды, т. II, Тифлис, 1910, стр. 554.
İngilizce:
Kurdish feudal lords mercilessly exploited and oppressed the disenfranchised Armenian peasantry[60]. Serfdom flourished in Turkish Kurdistan and Western Armenia in its most severe, medieval forms. “In the Sasun kaza,” Russian vice-consul in Van Tumansky wrote at the turn of the 20th century, – there exists an almost feudal dependence of Armenians on the Kurds with all its juridical consequences: each Armenian is assigned to some Kurd and is obligated to labor for him; Kurds sell their serfs when they need money; if a Kurd kills a serf, the lord [of that serf] takes revenge by killing a serf belonging to the murderer. Some beys have even insisted on the “right of the first night” in Armenian villages. [61]. Serf Armenians, Lynch noted, were called “zer-kurri”, which meant “bought for gold.” “… They are bought and sold by Kurdish beys and agas in exactly the same way as sheep and cattle.” The sale and purchase of serfs took place together with the land on which they lived and worked [62].
[60] A.S. Ambaryan, Agrarian relations in Western Armenia, pp. 15-16
[61] AVPR/ Archive of foreign policy of Russia /, fund “Politarkhiv” 1901, file 711, pages 36, 45. Report dated May 4, 1901
[62]. H. F.B. Lynch, Armenia. Travel essays and studies, vol. II, Tiflis, 1910, p. 554. /This is the Russian translation of the Irish geographer and traveler, Armenologist, social and political figure’s book Lynch, H.F.B. (1901). Armenia, travels and studies. Volume II: The Turkish Provinces. London: Longmans, Green, and Co.
Türkçe:
Kürt feodaller, haklarından büsbütün yoksun bırakılmış Ermeni köylülerini zalimce sömürüyor ve eziyorlardı. (60) Türk Kürdistanı’nda ve Batı Ermenistan’da serflik epeyce ağır ve tıpkı ortaçağ biçimlerinde gelişmişti. Rusya Van konsolos yardımcısı Tumanskiy, 20. Yüzyılın başında şunları muharrir :. : “Sasun kazasında Ermeniler, bütün hukuksal sonuçlarıyla Kürtlere neredeyse serflik alakalarıyla bağlılar; her Ermeni bir Kürde tabi ve ona yıllık bir kira [hafir] ödemek zorunda; Kürtler serflerini paraya gereksinim olduğunda satıyorlar. Bir serf bir Kürt tarafından öldürülürse öldürülen serfin sahibi öldürene ilişkin bir serfi öldürerek intikam alıyor. Bir kısım beyefendiler Ermeni köylerinde “ilk gece hakkı” bile tesis etmişler” (61). Lynch ise; “Ermeni serfler “altınla satın alınan” manasına gelen “zer-kurri” olarak adlandırılıyor”, ve Serflerin satışı ve alınması, üstünde yaşadıkları ve çalıştıkları toprak ile birlikte gerçekleşiyordu “ diyor. (62)
[60] A.S. Ambaryan, Batı Ermenistan’da tarım bağları, s. 15-16
[61] AVPR, “Politarkhiv” 1901 fonu, belge 711, sayfa 36, 45. 4 Mayıs 1901 tarihli rapor.
[62] H. F. B. Lynch, Ermenistan. Seyahat yazıları ve eskizler, cilt II, Tiflis, 1910, s.554.
*
Alıntı II (Lazarev, 1972)
Rusça:
Кяфиризм, писал Р. Бекгулянц, хорошо изучивший быт населения Ванского вилайета накануне первой мировой войны, означает «произвол и насилие, незаконные и несправедливые поборы, производимые курдскими беками… Земельные отношения, возникшие между армянами и курдскими шейхами,— продолжал Бекгулянц,— напоминают отношения средневековых феодальных графов и баронов к крестьянам, живущим на их землях»[63] Р. Бекгулянц (Северянин), По Турецкой Армении…, Ростов-на-Дону, 1914, стр. 74.
İngilizce:
Kafirism, wrote R. Bekgulyants, who thoroughly studied the life of the population of the Van vilayet on the meskene of the First World War, means “arbitrariness and violence, yasa dışı and unjust extortions made by Kurdish beks … resemble the relationship of medieval feudal counts and barons to the peasants living on their lands ”[35].
_________________________________________________________________________ [63]. R. Bekgulyants (Severyanin), Across Turkish Armenia …, Rostov-on-Don, 1914, p. 74./ Impressions of R.V. Bekgulyants, a Russian publicist and traveler of Armenian origin, later rector of the Nakhichevan Theological Seminary, presented in the form of diary entries, with a detailed description of nature, folk customs, traditions and monastic life, became the last “living” description of Western Armenia. And this is the great value of the book/.
Türkçe:
Birinci Dünya Savaşı öncesinde Van vilayetinin nüfusunun hayatını derinlemesine inceleyen R. Bekgulyants, kafirliğin, “keyfilik ve şiddet ile Kürt beyefendilerinin yaptığı yasadışı ve adaletsiz gasplarına maruz kalma manasına geldiğini” müellif ve “Ermenilerle Kürt pirleri ortasındaki toprak alakaları, ortaçağ feodal kont ve baronları ile onların topraklarında yaşayan köylüler ortasındaki ilgileri hatırlatıyor ”diye devam eder [35].
_________________________________________________________________________
[35]. R. Bekgulyants (Severyanin), Türkiye Ermenistanı Genelinde …, Rostov-on-Don, 1914, s. 74.
*
Alıntı III (Lazarev, 1972)
Rusça:
Турецкии власти охотно селили в армянских деревнях и хамидийцев, курдов, служивших в султанских иррегулярных войсках. «Последние,— писал русский вице-консул в Битлисе,— пользуясь защитой администрации, творили там суд и расправу и, ссужая постоянно нуждающихся армян деньгами под залог скота, домов и урожая, сделались постепенно хозяевами селений -ага-ми, которым армяне исполняли все работы, выдавали своих девушек, доставляли лучших лошадей и все-таки не могли избавиться от тягости долгов» [72].
_________________________________________________________________________
АВПР, ф. «Посольство в Константинополе», 1907 г., д. 4087, лл .77— 78
İngilizce:
Often, the authorities settled in Armenian villages Hamidiye-s, Kurds who served in the Sultan’s irregular troops. “The latter,” wrote the Russian vice-consul in Bitlis, “taking advantage of the protection of the administration, carried out court and reprisals there, and lending money to constantly needy Armenians on the security of livestock, houses and crops, gradually became the owners of the villages-aga-s, which the Armenians fulfilled all work, gave their girls, delivered the best horses and still could not get rid of the burden of debt ”[72].
_________________________________________________________________________
[72]. AVPR / Archive of foreign policy of Russia /, fond “Embassy in Constantinople”, 1907, file. 4087, pp. 77-78
Türkçe:
Türk yöneticiler, Ermeni köylerine Sultanın sistemsiz birliklerinde hizmet etmiş olan Hamidiye alaylısı Kürtleri kasıtlı olarak yerleştirdiler. Bitlis’teki Rus konsolos yardımcısı, “sonrasında da bunlar, yönetimin muhafazasından yararlanarak, oralarda kah mahkeme ve kaba kuvvet yollarını kullanarak, kah paraya daima gereksinim duyan Ermenilere, çiftlik hayvanları, konutları ve mahsüllerini rehin karşılığında faizle borç vererek, adım adım adım Ermenilerin bütün işlerini gördüğü, kendi kızlarını verdiği, en yeterli atlarını hizmetlerine sunduğu köy ağaları haline geldiler, lakin tekrar de Ermeniler bu borçların yükünden kurtulamadılar” diye müellif ”[72].
_________________________________________________________________________
[41]. AVPR/ Rusya Dışişleri Bakanlığı arşivi/, f. “İstanbul Büyükelçiliği”, 1907, belge. 4087, s. 77-78
Rusça metinlerin Türkçeye çevirisi: Erkan İzgi
EK-3
Lazarev_Kurdistan_I_Kurdskaya_Problema_1964
EK-4
Lazarev_Kurdskiy_vopros_1891-1917-1972
EK-5
Lazarev_Kürtçe_sayfa_42_ve_399-dipnot
EK-6/7
EK6: Kürtçe kitabın çevirisinin Amarike Sardar’a ilişkin olduğunu gösterir komite raporu ile ilgili haber
EK7: Kürtçe kitabın çevirisinin Temure Xelil’e değil Amarike Sardar’a ilişkin olduğunu anlatan Kürtçe websitesi
EK-8
Ziya_Şakir-Saltanatın_Son_Günleri-1936_Tan_Gazetesi_İlk_Gece_Hakkı
EK-9
Kelamlı Tarih ve Birinci Gece Hakkı konusunda sonlu kimi müşahedeler
1. Anjel Dikme “ilk gece hakkı” konusunu duyduklarını işittiklerini anlatıyor.
2. Zakarya Mildanoğlu
AGOS: İşte Zakarya Mildanoğlu’nun o açıklamaları….
“KIZKARDEŞLERİM KAÇIRILMASIN DİYE İSTANBUL’A GELDİK”
Anadolu’da eski bir Ermeni köyü olan Ekrek’te doğdum. 8 yaşında İstanbul’a geldim. Birçok şeyi birinci o vakit gördüm. Ben geldikten iki sene sonra da ailem geldi. Ablalarım artık genç kız olmuşlardı, daima onlara sataşıyorlardı. Hatta kaçırma teşebbüsleri vardı. Bu tarihî bir şey ne yazık ki. Gelin Alaylarından kaçırılan gelin sayısı az değil. Hatta birinci gece hakkı diye bir şey var. Evleniyorsunuz, gerdek gecesine girmeden evvel birinci geceyi diğeriyle geçiriyorsunuz, ondan sonra gerçek eşinize dönüyorsunuz. Bunlar hiç konuşulmuyor, zira cumhuriyet palavra ve inkar üzerine kurulmuş. Bu baskı ve kaçırma teşebbüsleri nedeniyle ailem bir gece yüklenip İstanbul’a geliyor. 2000 haneli bir köydü, biz o köyün son Ermeni ailesiydik.
3. Varto Yöresi Zazaca Deyişler:
Varto üzerine doktora çalışması yapmış bir kişinin, alandan topladığı bilgiler:
“waxte Karara ina bi, jü kı bızewıciyenı, gerekı ina en verniye veyve bıkerdene cenıkê.” (Çevirisi: “Onların karar sürdüğü periyottu, biri evlendiğinde birinci evvel onlar gelini bayan yapıyorlardı.”)
“Gerekı ina veyve qule kerdene” (Çevirisi: Birinci evvel onlar gelini deliyorlardı)
Ertuğrul Aladağ, “Toprak Damdan Konuta Evrilmek ve Cinsellik”, A. Durakbaşı ve Ö Şahin (ed.), Lokal Tarih Formül ve Tecrübeler – II. Kelamlı Tarih Atölyesi içinde, (Muğla: Muğla Kent Belgeliği Yayını, 2007), 84-97.
“Mekânlarla cinselliğin direkt bağlantısı vardır. Buna girmeyeceğim. Asıl mevzuya gelelim. “Köyler çok yoksuldu. Kent merkezinde yahut kasabalarda yaşayan ağaların her birinin sayıları kırkı geçen köyleri vardı. Yüz binlerce dönüm içine dağılmış bu köyler üzere, köylüler de ağalarının malı üzereydi. Bu durumun en yeterli açıklaması da ekseriyetle bir yahut bir buçuk asır öncesine kadar süren ağalık hakkı olayıydı. Köylü gelinlerin evlilikteki birinci gecesinde ağasıyla cinsel bağ kurma zaruriliği vardı. Bu geleneğe itiraz eden yürekli delikanlı damatlar, ağalar tarafından sürülür yahut öldürtülürdü. Lakin Datça’da yaşanmış olan bir ağalık hakkı olayı sırasında damat, ağayı öldürmüştü. Bu ağalık hakkı geleneği onlar için çok olağandı ve hakikaten haktı” (s. 86).