Vedat KELEŞ*
Hasan KASAPOĞLU**
Sadık TUĞRUL***
Çanakkale’den Biga’ya giderken Balıklıçeşme beldesinden kuzeye sapıp, Marmara Denizi’ne yanlışsız 15 km devam ettiğinizde Kemer Köyü’nün çabucak ardında, şimdi büyük bir kısmı toprak altında olan liman kenti Parion sizi karşılar. Ayrıyeten ziyaretçiler hem antik kenti dolaşıp hem de balıkçılığın kıymetli bir geçim kaynağı olduğu Kemer’de balık yemek ya da varlıklı bir kıyı şeridine sahip denizinin tadını çıkarabilirler. Troya Müzesi ‘ne gittiğinizde ise bölgenin öteki kentlerinden çıkan buluntular ile birlikte Parion’un eşsiz yapıtlarını de görebilirsiniz.
Bilhassa Batı Anadolu göz önünde bulundurulduğunda çocuk oyuncakları ile ilgili en elle tutulur bilgilerin mezarlık alanlarında (nekropolis) açılan çocuk-bebek mezarları olduğu kuşkusuzdur. “Oyuncak” ve “mezarlık” yan yana düşünülemeyecek kadar tezat tabirler olsalar da mezarlık alanlarında seçkin rastlanan çocuk ya da bebek mezarlarından elde edilen meyyit armağanları, mevzunun anlaşılması açısından hayli kıymetli bir yere sahip. O denli ki, Antik Çağ beşerinin öteki dünya ya da daha açık söz ile mevt ve vefattan sonraki hayat ile ilgili oluşturduğu kült ya da gelenekler bütünü, mezarlara bırakılan bu meyyit armağanlarını anlamlandırabilmemizi mümkün kılar. Artık Parion’da Roma İmparatorluk Periyodu yoğunluklu çocuk ya da bebek mezarlarına konulan meyyit armağanları üzerinden oyuncaklara bir göz gezdirelim.
OYUNCAK BEBEKLER
“Oyuncak bebek” dediğimizde aklımıza çocukların oynaması için, dokumacılık, deri, ahşap, kemik, fildişi ve kil üzere farklı çeşitten materyaller kullanılarak yapılmış insan tasvirlerinden oluşan oyuncaklar gelir. Daha çok pişmiş topraktan yapılan oyuncak bebeklerin günümüze ulaşan örnekleri bazen kutsal alanlarda, mezarlık alanlarında ve atölyelerde bulunmakta, kimi durumlarda da çocuk mezarlarından ele geçmektedir. İlah, tanrıça ya da başka mitolojik karakterlerin tanımlanmasına yarayan, besbelli eşya, giysi, aksesuar ve simgeleri barındırmadıkları sürece birinci olarak oyuncak bebek olma ihtimalleri düşünülen bu figürinlerin gerçek kimlikleri ve fonksiyonlarını ise fakat bağlamında değerlendirdiğimizde anlayabiliriz. Bu oyuncak bebeklerin Hellenistik devir örnekleri genel olarak oturur vaziyette çıplak ya da giysilidir. Bu örneklerden kimileri için Hierodoulos (tapınak hizmetçisi) ya da Afrodit üzere farklı tanımlamalar yapılmakla birlikte çocuk oyuncağı olabilecek örneklerin varlığını da biliyoruz. Çıplak ve kolsuz olmalarının sebebi olasılıkla kız çocukların farklı tıpta kıyafetler giydirebilecekleri oyuncak bebek olmalarıdır. Bununla birlikte Hellenistik ve Roma periyotlarında hareketli kol bacak yapısına sahip örneklere erkek tasvirleri de eklenmiş, hatta daha geç devirlerde kukla üslubu oynayan uzuvlu örneklerle birlikte tüm haliyle betimlenen erkek tasvirlileri de yapılmıştır. Kız ya da erkek çocuklar için farklı çeşitleri olan bu oyuncak bebekler, periyodun sosyo-kültürel yahut siyasi yapısına nazaran de farklılıklar yansıtabilmektedir. Örneğin, Parion örneklerinde de on yaşlarında bir kız çocuğu, iki kanatlı yazı tahtası tutan oturan kız çocuk figürinlerini, oğlan çocuklar ise tıpkı nitelikte yazı tahtası ya da parşömenini tutan toga giymiş erkek çocuk- ephebe (erkek ergen) figürinlerini oyuncak olarak tercih ediyorlardı. (Res.1)
Bu figürinler, birer öğretmeni ya da erişkin bir kız çocuğunu temsil etmesi nedeniyle kız çocukların tercih ettiği oyuncaklar ortasında yer almaktaydı. Bununla birlikte ilişkin olduğu devir içerisinde çocuk eğitimine de kıymet verildiğini, münasebetiyle buna paralel olarak çocuk oyuncak tiplerinin ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Kaldı ki kız çocukları için geçerli olan durum MS 1. yüzyıl Parion erkek çocukları için de tıpkı nitelikteydi. (Res.2-3)
Devrin sosyo-kültürel ve siyasi yapısının çocuk oyuncaklarına yansımasına örnek olacak nitelikteki pişmiş toprak figürin kümesinde ise MS 2. yüzyılda değişen kültürel yapının izlerini görmek mümkündür. MS 2. yüzyılla birlikte Parion antik kentinde başlayan veteran (emekli olmuş asker) kolonisi hareketliliği sonucunda kentteki çocuk oyuncak tiplerinde değişiklikler olduğunu görebiliriz. İtalya’da öncülerini Etrüsk kültüründen alan klineye uzanmış insan betimlemeleri, çocuk mezarlarında, bilhassa de kız çocuk mezarlarında rastlanan oyuncak figürin tipi olmaya başlar. (Res.4)
Birebir kültürel hareketliliğin bir başka sonucu olarak, erkek çocuk mezarlarında ip ya da metal tel ile tutturulmuş oynar ayaklara sahip asker ya da savaşçı tipli kukla oyuncak figürinlerinin ön plana çıkmaya başladığını görüyoruz. Bu hiç kuşkusuz erkek çocukların asker hayranlığını akla getirmektedir. Parion’da olasılıkla MS 2. yüzyılda, kente yerleşen veteranların da tesiriyle toplumsal ve kültürel yapıda değerli bir değişiklik meydana gelmiş; gladyatör oyunları ve asker hayranlığı sonucunda da çocuklar için bu kukla oyuncaklar yapılmıştır. Kaldı ki günümüzde çocukların isimlerini bildikleri, farklı yetenekleriyle ön plana çıkmış dövüşçü, asker ya da ütopik kahramanların oyuncak bebeklerinin yapıldığı üzere, bu oyuncak savaşçı-asker kukla figürinleri de periyodun çocuklarının hayranı olduğu yahut özendiği kahramanlara ilişkin olabilir. (Res.5)
ÇINGIRAKLAR
Ekseriyetle hayvan biçiminde, pişmiş toprak, ahşap, kemik ve bronzdan yapılan çıngıraklar, çıkardığı melodik sesle çocukların ilgisini çekip oyalamak, sakinleştirmek ya da uykuya dalmalarına yardımcı olmak için kullanılır. İç kısmı boş olan çıngıraklar, kapatılıp pişirilmeden evvel içerisine atılan pişmiş toprak boncuklar sayesinde hareket ettirdikçe ses çıkararak çocuğun dikkatini çekmeyi sağlar. Anadolu’da bulunan örnekleri ortasında Parion antik kenti Güney-Tavşandere nekropolisinde açılan çocuk mezarından ele geçen üç örneği saymak mümkündür. (Res.6)
Ön kısmında yatağına yatmış çocuk betimi yer alan ve iç kısımlarına kalıplama sürecinden evvel ikişer pişmiş toprak boncuk bırakılmış bu çıngıraklar MS 1. yüzyıla tarihlenir. Baskı kalıp tekniğinde iki farklı kalıptan çıkarıldıktan ve iç kısımlarına küçük boncuklar formundaki kil topakları atıldıktan sonra, şimdi ıslakken birleştirilerek yapılmışlardır. Kalıplama süreci sonrası, pişirildiklerinde iç kısımlarındaki kil boncuklar da piştiği için çıngırak teknik manada temel oluşumunu tamamlamıştır.
Farklı tiplere sahip bu oyuncak cinsinin saplı örneklerine ise Smyrna kökenli bir mezar steli üzerinde betimlenen, mezar sahibi çocuğun oyuncakları ortasında rastlamak mümkün. Günümüzde Paris Louvre Müzesi’nde sergilenmekte olan ve üzerindeki yazıttan Apollonios oğlu Amyntes’e ilişkin olduğu anlaşılan, MS 150 civarına ilişkin bu mezar steli üzerinde, küçük bir tapınak içerisinde elindeki meyveleri yanı başındaki horozdan kaçırmaya çalışan çocuk yer alır. Altlığın düsturu önünde saplı çıngırak, üç aşık kemiği ve bir toptan oluşan oyuncakların ise mezar sahibi çocuk Amyntes’e ilişkin oyuncakları temsil ettiğini anlıyoruz. (Res.7)
OYUNCAK HAYVANLAR
At, eşek, katır, köpek, domuz, horoz ve kuş üzere Antik Çağ beşerinin günlük hayatta hayli haşır neşir olduğu, bununla birlikte toplumsal hayatta insanların sempatisini de kazanmış hayvanlar sıklıkla çocuk oyuncakları olarak kullanılmıştır. Bu tıp oyuncaklar başlı başına birer hayvan betimlemesi olmakla birlikte, bazen alt kısımlarına eklenen tekerleklerle farklı tıpta alternatif oyuncaklar olarak da yapılmıştır. Ekseriyetle pişmiş topraktan yapılan bu cins oyuncakların metal ya da ahşaptan yapılmış örneklerine de rastlamak mümkündür.
MÖ 5. yüzyıldan Roma İmparatorluk Devri içlerine kadar olan süreçte farklı cinste pişmiş toprak hayvan figürinleri de oyuncak olarak kullanılmıştır. Bu bahiste besbelli datalar sunan Parion Güney-Tavşandere Nekropolisi çocuk mezarlarından ele geçen farklı çeşitteki hayvan figürinlerinin de birer oyuncak olma mümkünlüğü yüksektir. (Res.8-9)
Oyuncak oldukları düşünülen bu örneklerin yanı sıra, tekrar Tralleis Güney Nekropolisi’nden ele geçen ve MS 1. yüzyıla tarihlenen tekerlekli oyuncak horoz figürinlerinin varlığı da bilinmektedir. Ön kısmında ip geçirme deliği de bulunan horoz, bu yapısıyla çocukların bu çeşit oyuncaklarla nasıl oynadığını da gösterir. Tekerlekli oyuncak hayvan figürinlerinin Anadolu’daki örneklerinden biri de Parion Güney-Tavşandere Nekropolisi’nde iki yetişkin bireyle birlikte tıpkı mezara gömülmüş bir çocuğa ilişkin olan tekerlekli at figürinidir. İp geçirme deliğine sahip olan bu oyuncak at, antik kentte yaşanan kültürel değişime paralel olarak ortaya çıkan oyuncak çeşitlerinden birisi olmalıdır. (Res.10)
AŞIK KEMİKLERİ
Çocukların vazgeçilmez oyun gereçleri ortasında yer alan aşık kemiklerinin çocuk yahut genç bayan mezarlarına, meyyit ikramı olarak bırakılmış örneklerine Troya bölgesinde Parion, Assos ve Antandros’un Arkaik ve Klasik devirlere ilişkin mezarlarında rastlamak mümkündür. Bunlar, mezarlara bırakıldıktan sonra ritüel odaklı fonksiyonlarıyla birer meyyit ikramı formatına bürünseler de aslında mezar sahibi çocukların günlük hayatlarında kullanmış oldukları oyuncakları ya da oyun gereçleri olup, öteki dünya inancı çerçevesinde, vefattan sonraki hayatlarında da onların yanlarında olması fikriyle mezarlara bırakılmışlardır. (Res.11)
Antik çağlardan günümüze gereç, metot ve teknik değişse de çocuk ve onun memnunluğu ile eğitimi olan oyuncaklar insan hayatının ayrılmaz bir modülü olmuştur. Başlangıçta pişmiş toprak, ahşap kemik yahut bezden yapılmış farklı çeşitteki oyuncaklar vakitle metal ya da plastik gereçli bir evrime sahne olmuş; çağdaş vakitte ise emsal nitelikte elektronik oyuncaklar ya da dijital oyunlara dönüşmüştür.
*Prof. Dr. /Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı
**Doç. Dr. / Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı
***Arkeolog / Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Toplumsal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Ana Bilim Kısmı