Pierre Bourdieu ve Loic Wacquant imzalı ‘Düşünümsel Sosyolojiye Davet’ Nazlı Ökten’in çevirisiyle Bağlantı Yayınları tarafından okuyucuya sunuldu. 408 sayfalık bu çalışma, fiziki olarak ağır olduğu ölçüde içerik olarak da ağır. Cümleleri teker teker, hazmede hazmede, durup düşünerek okunması gereken bir çalışma…
‘Düşünümsel Sosyolojiye Davet’ sıkıntı olduğu ölçüde zihin açıcı bir eser. Hiç Bourdieu okumamış olanlara karmaşık gelebilecek ancak Bourdieu sosyolojisine ucundan kıyısından giriş yapmış olan okuyucu için de “evreka” dedirten bu çalışma, toplumsal bilimlere meraklı okuyucu için de bir hazine niteliğinde.
Karşımızda kesimli bir eser var. Bu bir taraftan okumayı kolaylaştıran, bir taraftan da zorlaştıran bir özellik. ‘Düşünümsel Sosyolojiye Davet’, bir sunuş, üç farklı önsöz, birbirine benzemez fakat birbirini tamamlayan, farklı şekillerde kaleme alınmış üç kısım, ansiklopedi üzere bir sonsöz ve son olarak da emeği geçenleri ayakta alkışlamamız gereken, kitapların Türkçe basımları, tarihleri, mütercimleri ile güncellenmiş bir Bourdieu kaynakçasından oluşuyor.
Habitus, alan, sermaye, toplumsal uzam, sembolik iktidar ya da düşünsellik… Bourdieu kimdir, sorusuna nasıl ki tek bir yanıt verilemezse, bu kitap da yıllar içindeki farklı Bourdieu’leri, onun niyetindeki değişimleri ve yapı taşlarını okuyucuya sunuyor. Bu manada karşımızda bir Pierre Bourdieu arkeolojisi var. Kitabın başka bir ehemmiyeti ise, Bourdieu’nün niyetindeki evrimi ortaya koyarken, tarihe not düşerek, tıpkı vakitte sosyolojinin ve toplumsal bilimlerin geçirdiği değişimlerin de portresini çiziyor olması.
HER ŞEYİ DEĞİŞTİREN CEZAYİR TECRÜBESİ
Pierre Felix Bourdieu (1930-2002), Fransa beşgeninin güneybatı köşesindeki küçük bir kasabada, tarım işçiliğinden postacılığa geçen bir babanın oğlu olarak dünyaya geldi. Öğretmeninin dayanağıyla, ülkenin en itibarlı okulları olan Louis le Grand lisesinde, akabinde da Ecole Olağana Supérieure’de (ENS) ideoloji tahsili gördü.
Yirmi beş yaşındayken, iki seneyi geçen mecburi askerliğini cezalı olarak Cezayir’de geçirmesi onun için bir dönüm noktası oldu. Askerlikten sonra Cezayir’de bir mühlet daha kalan, hatta üniversitede ders veren Bourdieu, orada ideoloji çalışmalarını bırakıp sosyolojiye yöneldi ve ortaya ‘Kabiliye Üzerine Üç Etnoloji Çalışması’ ortaya çıktı. Ömrü boyunca sömürgecilik üzerine düşünen ve Fransa’ya karşı Cezayir halkının yanında duran Bourdieu bu manada da kamusal entelektüel olarak kelamını sakınmadı. Bourdieu’nün Cezayir’deki ikinci devri olan 1958-1961 ortasında çektiği bini aşkın fotoğrafın bir kısmı vefatından sonra kitaplaştırıldı, hatta sergilenerek Fransa’yı dolaştı.
Pierre Bourdieu, toplumsal bilimlere kazandırdığı ya da geliştirip yaygınlaştırdığı “alan”, “habitus”, “sembolik sermaye”, üzere kavramlarla toplumsal bilimler tarihine ismini kazıdı. Fransız eğitim sistemi üzerine, Jean-Claude Passeron ile birlikte kaleme aldığı iki kitap – ‘Vârisler: Öğrenciler ve Kültür’ (1964), ‘Yeniden Üretim: Eğitim Sistemine Ait Bir Teorinin İlkeleri’ (1970)- onu toplumsal bilimlerin en çok tartışılan hatta en medyatik figürlerinden biri haline getirdi.
Eğitim sisteminin ya da “okulun” imtiyazları yasallaştırdığı, pekiştirdiği ve tekrar ürettiğini tabir eden Bourdieu, Fransa’nın gurur kaynaklarından biri olan eğitim sistemine getirdiği “eşitliksizlikleri tekrar üreten bir kurum” olma eleştirisi ile toplumsal bilimleri derinden sarstı. Bu yaklaşımı bireyin iradesini küçümsemek, yapısal faktörleri olduğundan fazla öne çıkarmak üzere nedenlerle eleştirilse de bugün hâlâ alanın değerli müracaat kaynaklarından biri.
Bourdieu, sosyolojisinde çok değerli bir yer kaplamasa da ‘Televizyon Üzerine’ isimli yapıtıyla medya alanında da çalışmalara el attı. Buraya ufak bir not düşelim: Bir radyo mülakatı sırasında sarf ettiği ve toplumsal bilimler öğrencilerinin mottolarından biri olan “Sosyoloji bir dövüş sporudur” cümlesi onu üç sene boyunca takip ederek biyografik bir belgesel çeken Pierre Carles’ın sinemasına (2001) de ismini verdi. Merak edenlere tavsiye edilir…
Elbet, Bourdieu’nün toplumsal bilimlere en büyük katkısı toplumsal katmanlaşmanın, hiyerarşinin, sınıfların yine üretim düzenekleri üzerine hayatı boyunca yaptığı çalışmalar bütünüdür. Ekonomik sermayenin dışında toplumsal sermaye ve kültürel sermaye kavramlarını önermesi ve bu üçünü kapsayan bir bütün olarak ortaya koyduğu “sembolik sermaye” kavramı toplumsal bilimlerin her alanında kullanılan bir kavram olmaya devam ediyor.
UZUN BİR ÇALIŞMANIN SONUCU
‘Düşünümsel Sosyolojiye Davet’, üstte kısaca değindiğimiz Bourdieu külliyatının taçlandığı bir çalışma. Kitap, 1988-1991 ortasında, modül parça Loic Wacquant ve Pierre Bourdieu tarafından ABD ve Fransa’da kaleme alındı. 1992 yılında Chicago Üniversitesi Yayınları ve Polity Press tarafından yayımlandı. Birebir sene, kısaltılmış bir çevirisi Fransa’da Seuil Yayınları tarafından basıldı. Wacquant’ın önsözünde de açıkladığı üzere, elimizdeki çeviri işte bu uzun çalışmanın “gözden geçirilmiş, düzeltilmiş, genişletilmiş” bir versiyonu.
Fransa’da yayımlan versiyonun kısaltılmış olmasının nedeni, elimizdeki kitapta, Fransa’da “polemik ve bilim dışı hedeflerle kullanılacağına” dair duyduğu tasa olarak açıklanıyor. Wacquant da bir dipnotta ‘Televizyon Üzerine’ isimli yapıtının yayımlanmasının akabinde kopan medyatik fırtınanın, Bourdieu’nün bu tereddüdünün temelsiz olmadığını kanıtladığını aktarıyor.
Kitap bağımsız fakat birbirini tamamlayan üç kısımdan oluşuyor demiştik. Bu üç kısımdan evvel, tercüman Nazlı Ökten’in sunuşu ve üç önsöz hem kitabın iskeletini oluşturuyor hem kitabın yazım sürecini anlatıyor hem de kitabı nasıl okuyacağımıza dair kıymetli ipuçları veriyor. Yapıtın sonundaki “Bourdieu Nasıl Okunmalı: İki Rota” ise sonsöz üzere görünen lakin başlı başına bir kısım üzere okunması gereken bir metin.
Loic Wacquant’ın kaleme aldığı kitabın birinci kısmı, “Toplumsal Bir Prakseoloji İçin: Bourdieu Sosyolojisinin Yapısı ve Mantığı” okuyucuya Bourdieu’nün zihnindeki ana aksları, patikaları, bazen de kestirme yolları anlatan ağır bir metin.
KELAM BOURDİEU’DE
İkinci kısım olan “Chicago Semineri” keyifli, çok keyifli bir diyalog. Artık karşımda olsaydı, Bourdieu’ye ne sorardım? deyince aklınıza ne geliyorsa, karşılığı bu sayfalarda. Bir toplumsal bilimcinin ya da bir gazetecinin hayalinin gerçek olması üzere. 1986-87 yıllarında öğrencilerle bir ortaya geldiği bir dizi seminerin bereketli bir eseri olan bu kısım, Bourdieu ve Wacquant’ın yazışmaları ile zenginleştirilmiş, sonrasında da Wacquant tarafından genişletilerek yine kaleme alınmış. “Chicago Semineri” okuyucuya artık yaşamayan bir kişinin niyet yapısını kendi cümleleriyle, konuşma lisanında, akıcı bir halde okuma bahtını veriyor. Bu manada çok değerli.
Kitabın üçüncü kısmı, “Düşünümsel Sosyolojinin Araçları”, Bourdieu’nün 1987 yılında Paris’te Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales’de (EHESS) verdiği seminerin notlarından oluşuyor. Alt başlığı “Paris Semineri” olan bu kısım, Bourdieu’nün seminerlerine yetişememiş nesillerin içine biraz olsun su serpen, okuyucuya kendisini EHESS’in koridorlarında, seminer salonlarında hissettiren bir vakit makinası.
“Bana nazaran toplumsal bilimler alanında en büyük maharet, ekseriyetle son derece sıradan bulunan, hatta kıymetsiz sayılan, makul ‘ampirik’ objeler aracılığıyla ‘teorik’ seviyesi çok yüksek sorunları ortaya koyabilmektir.” diyen Bourdieu, seminere katılan genç toplumsal bilimciler için pedagojik bir usul koyuyor ortaya. Sosyolog, gazete okurken, televizyon izlerken, meslektaşlarının çalışmalarını okurken kendisine dayatılan kalıplardan nasıl kurtulur sorusunu soruyor. Lisanın, kategorilerin, yani sosyoloğun önüne çıkan tüm manileri yaşlı ve tecrübeli bir meslektaş üzere irdeliyor…
‘Düşünümsel Sosyolojiye Davet’, 90’ların çok satan hap kitap serisi “90 dakikada felsefe” ya da günümüzün “Falancanın kısa tarihi” tipi serilerinin tam karışında, üç saatlik bir sanat sineması üzere dimdik duruyor. Sıkıntı olması okuyucuyu korkutmasın, çünkü sabır acıdır ancak meyvesi tatlıdır. Biraz cüretiniz varsa Bourdieu’nün in zihin açıcı kanıları en yalın haliyle sizi bekliyor…