Bir kitabı okumaya karar vermeden evvel birinci cümlesine bakanlardanım. Misal; yazımını seversiniz ya da sevmezsiniz bilmem lakin Orhan Pamuk’un ‘Yeni Hayat’ının birinci cümlesi okuyucu için unutulmazdır: “Bir kitap okudum hayatım değişti.” ‘Neden?’ diye sorarsınız ve bir anda kendinizi Osman’ın, Canan isimli kızın elinde gördüğü kitabı okumasıyla birlikte değişen hayatına bir nevi ortak olursunuz.
İrlandalı muharrir Edna O ‘Brien’ın yazdığı, İngiltere’de bundan 4 yıl evvel basılan ‘Kız’ (Girl) isimli romanı da okumaya bu nedenle başladım. Can Yayınları etiketiyle çıkan kitap şöyle başlıyordu: “Bir vakitler bir kız çocuğuydum lakin artık değilim. Kokuyorum. Kanlar kurudu ve her tarafım kabuk bağladı, eşarbım lime lime. İçim, bir bataklık. Arkadaşlarımla birlikte okulda kaçırıldığımız o fecî birinci gece gördüğüm bu ormandan son hız geçirildim. Yatakhanemizde birdenbire pat pat silah sesleri ve yüzleri örtülü, parlak gözlü adamlar, kentte ayaklanma çıktığı için bizi müdafaaya gelen askerler olduklarını söylediler. Korkuyoruz lakin onlara inanıyoruz. Kızlar sendeleyerek yataklarından çıkıyor, sıcak ve yapış yapış bir gece olduğundan verandada uyuyan bazıları de içeri giriyor. Allahu ekber, Allahu ekber seslerini duyduğumuz anda anladık. Güvenlikten geçmek için askerlerimizin üniformalarını çalmışlardı. Bizi soru yağmuruna tuttular…. Elleri boş dönemezlerdi, kumandanları öfkeden küplere binerdi. Sonra yaygaranın ortasında içlerinden biri sırıtarak ‘Kızlar işe yarar’ dedi….”
RÜYALAR KABUSLARA KARIŞIYOR
Edna O’Brien, bu kitapla 2014 yılında Nijerya’da terör örgütü Boko Haram tarafından kaçırılan 276 kız öğrencinin yaşadıklarını anlatıyor. (Hafızası güzel olanlar bu olayı, Bukky Shonibare’nin başlattığı ve toplumsal medyada süratle yayılan ‘Kızlarımızı Geri Getirin’ kampanyasıyla hatırlayacaktır.) O’Brien, roman kahramanı Maryam’ın özelinde kızların kıssalarını öğrenmek için kapsamlı saha araştırmaları ve röportajlar yapmış; öğrendiklerini hayal eseri bir kızda lisana getirmiş. Böylelikle Maryam’ın kaçırılışından, tutsaklığına ve tekrarlanan cinsel istismarlara, zorla evlendirilmesine, kızının doğumuna, (bir bombalı saldırıda) kaçmasına, geri dönmesine, sonra da güç duruma düşmesine kadar olan kıssasını okuyoruz. Bu kitapta gerçek, hem düşlere hem de kabuslara karışıyor desek yanlış olmaz. Bir gece vakti kaçırılan, bilmedikleri bir yere götürülürken bir formda ailelerine haber vermek isteyen kız çocuklarının yaşadıkları okuduğunuz… Canlarından korkan, her an öldürüleceklerini düşünürken birçok cinsel istismara uğrayan kızlar bunlar.
Kitap, okuması oldukça ağır ve duygusal manada yorucu bir okuma zira Maryam’ın yaşadıklarıyla empati yapmaya başlarsan ey okuyucu geçmiş olsun, yolun yol değil! Zira hapsedilme, endişe ve açlığın acımasız öyküsünde insani cürümler kol geziyor. Maryam uğradığı cinsel istismardan yeniden örgütten, sevmeyerek evlendirildiği Mahmud sayesinde bir nebze olsun kurtuluyor. Lakin müellifin makul atağıyla Mahmud bir taarruzda yaralandığında, toplum içindeki pozisyonu azalıyor; tıpkı Meryem’in umduğu erkek yerine bir kız çocuğu dünyaya getirmesi gibi… Ancak olaylar bitmek bilmiyor, geldi mi üst üste gelir misali kahramanımız Kuzeydoğu Nijerya’nın ormanında arkadaşı ve kızıyla birlikte kaçmaya çalışıyor. Kitabın sonuna kadar bin bir iç burkan, yürek sıkıştırıcı olay okuyucuyu bekliyor.
J.M. Coetze kitapla ilgili kitabın gerisinde da yer alan kıymetlendirme yazısında, “O’Brien, Nijeryalı cihatçılar tarafından kaçırılıp vahim tacizlere maruz kaldıktan sonra oradan kurtulmayı başaran ve inatçı bir ısrarla parçalanmış hayatını yine kurmaya başlayan genç bir bayanın iç dünyasını anlatıyor. Cesaretli bir ruh hakkında yazılmış gözü pek bir kitap” tabirlerini kullanıyor. Bu ortada kitabın Utku Lomlu tarafından yapılan kapağı ziyadesiyle dikkat cazibeli. Bunu yurt dışındaki baskısını görünce daha da uygun anlıyorsunuz.
EDNA O’BRIEN KİMDİR?
Ben tanısam da tanımasam da kitapların müelliflerini da merak eden, onların kimlikleri ve hayatlarını da anlamaya çalışan biri olarak çabucak Edna O’Brien’ı araştırıyorum. 1930 doğumlu yani 93 yaşında. O yaşta olmasına da şaşırıyorum zira daha genç olduğunu düşünüyorum. Yapıtlarında çoğunlukla bayanların his dünyalarını ele alan muharrir, aslında eczacı. Ailesinin karşı çıkmasına karşın Çek/İrlandalı muharrir Ernest Gebler’la 1954 yılında evlenip, Londra’ya taşınıyor; iki oğulları olan çiftin ayrılıklarının akabinde Gebler 1998’de ölüyor. James Joyce’un ‘Sanatçının Bir Genç Adam Olarak Portresi’ yapıtını okuyunca muharrir olmak istediğini fark ediyor.
30 yaşında ‘The Country Girls Trilogy’ isimli üçlemesinin birinci kitabı ‘The Conutry Girls’ basılıyor. Çabucak akabinde ‘The Lonely Girl’ (1962) ve ‘Girls in Their Married Bliss’ (1964) kitapları geliyor. Bu kitaplar, basılmalarından kısa mühlet sonra, karakterlerin seks ömürlerinin açıkça tasvir etmesi nedeniyle İrlanda’da yasaklanıyor, Katolik Kilisesi’yle karşı karşıya geliyor. Müellif yılmıyor, 1970’te baskılarla geçen çocukluğunu ‘A Pagan Place’ isimli kitabında anlatıyor. Anne-babası edebiyatla ilgilenmesine şiddetle karşı çıksa da, o bildiğinden şaşmıyor. 1981 yılında Virginia Woolf hakkında ‘Virgiana’ isimli bir oyun yazıyor. Oyun, Kanada ve Londra’da sergileniyor. 1962’de aldığı Kingsley Amis Mükafatı ile 1990’da ‘Lantern Slides’ yapıtı için aldığı Los Angeles Times Book Prize’ın da ortalarında olduğu sayısız ödül alıyor. O’Brien 2006’da University College Dublin’de İngiliz Edebiyatı kısmında yardımcı profesör oluyor.
‘CESUR BİR MUHARRİR OLDUĞUNU KANITLADI’
The New York Times’tan Frencine Prose, kitapla ilgili kıymetlendirme yazısında onun İngiliz edebiyatındaki yerini öve öve bitiremiyor: “Edna O’Brien, uzun mesleği boyunca son derece mert bir muharrir olduğunu kanıtladı, gerçeği söylemeye kararlı, hafızası, hayal gücü ve lisanın gücüne ve hoşluğuna olan inancı dışında hiçbir şeye sadık kalmadı. Romanlarında, kısa hikayelerinde ve oyunlarında, başından beri bir tıp rastlantısal provokatör oldu…”
Yazarın özelinden kitaba geri dönmek gerekirse, ‘Kız’ Nijeryalı cihatçılar tarafından kaçırılan Maryam’ın trajik kıssasını anlatırken, okuyucu ziyadesiyle geriliyor. Bilhassa de okur kadınsa…
